سرویس فرهنگ مقاومت خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، نشست «دگردیسی در خاطره و داستان» با سخنرانی علیرضا نعمت‌اللهی ارسنجانی نویسنده، شهلا آبنوس نویسنده و ناصر پروانی، شاعر و پژوهشگر چهارشنبه ۱۹ اردیبهشت در سالن مجمع ناشران دفاع مقدس سی و پنجمین نمایشگاه کتاب تهران برگزار شد.

شهلا آبنوس گفت: بحث خاطره که پیش می‌آید غرض تعریف رخدادی است که ردی در ذهن راوی ایجاد کرده است. آیا در اینجا مسئله این است که خاطره به سمت داستان برود؟ به نظرم با این تبدیل، خاطره به سمت کمال می‌رود نه اینکه جایگاه خودش را از دست بدهد، بلکه با افزودن تکنیک‌های ادبی شاخ و برگ بیشتری پیدا می‌کند.

او افزود: یادم هست که در جنگ دفترچه یادداشتی به رزمندگان می‌دادند تا خاطرات خود را بنویسند، اما در آن زمان آنها توانستند همه چیز را ثبت کنند؟ ذهن آدم دارای مشغله زیادی است و شاید یک موضوع بزرگ‌تر جای یک موضوع را بگیرد. ما در جنگ در روایت خاطره نیاز به مستنداتی داریم تا در نوشتن یک رخداد به کار بیاید. اما در داستان سند نیاز نیست و صنایع ادبی کارساز است.

این نویسنده دفاع مقدس در ادامه با اشاره به دگردیسی در خاطره و داستان عنوان کرد: وقتی از خاطره حرف می‌زنیم از یک روایتی که ریشه در واقعیت دارد، صحبت می‌کنیم نه داستان.

آبنوس گفت: وقتی از خاطره دفاع مقدس صحبت می‌کنیم به دنبال سندیت آن هستیم اما در داستان سندی وجود ندارد. آن‌طور که اشاره شد باید به جامعه هدف نگاه کرد که قرار است یک روایت به شکل خاطره را بخواند یا داستان را. ضمن این‌که در یک روایت قرار است به چه نکاتی توجه کنیم. در برخی روایت‌ها راوی آن‌قدر از جزئیات می‌گوید که شبیه یک فیلم سینمایی است که ریشه در واقعیت دارد. در داستان به این شکل نیست و می‌توان جزئیات را تغییر داد و تخیل را هم دخالت داد. در حالی که در خاطره اجازه دخل و تصرف وجود ندارد و باید تعهد به صداقت گفتار باشد. همچنین خاطره قالب و اختصاصات خودش را دارد، اما مشترکاتی هم با داستان دارد، اما باز هم در عین مشترکات متفاوت است و ما در خاطره به اصل و مستندات وفاداریم.

او ادامه داد: آن‌گاه که بخواهیم کاری را ماندگار کنیم ادبیت خاطره را بالا می‌بریم و آن را به سمت داستان می‌بریم. چنان‌که در قرآن خداوند برای ما داستان تعریف کرده که برای ما بیشتر ماندگار بوده و در ذهن مانده است. اگرچه پیام آن در دل داستان مانده است. حالا اگر من حساسیت بیشتری نسبت به ادبیات دفاع مقدس دارم نگرانم مبادا این خاطرات از بین برود و ما باید در حفظ و ثبت خاطره بکوشیم، اما اگر در قالب داستان باشد، ماندگارتر خواهد بود.

داستانی بر اساس تنیده شدن چند خاطره
ناصر پروانی گفت؛ شاید داستان از نظر استفاده از تکنیک‌های ادبی از خاطره چند گام جلو باشد، اما در دفاع مقدس استفاده از خاطره بیشتر است. ضمن اینکه در داستان دست نویسنده باز است تا بعضی جزئیات را تغییر دهد.

او ادامه داد: درباره ماندگاری خاطره یا داستان برمی‌گردد به کارکرد آن. در این میان سی و چند سال از جنگ می‌گذرد، اما در این زمینه داستان‌هایی داریم که از تنیدن چند خاطره شکل گرفته یا فیلم با سریال‌هایی که هم از گردآوری چند خاطره قوام یافته است.

این نویسنده بیان کرد: کتاب «مردانی حوالی خورشید» را تالیف کردم که این کتاب خاطرات بخشی از خاطرات امیر حبیب بقایی فرمانده سابق نیروی هوایی ارتش در دوران جنگ و زندگی خانوادگی اوست. البته من در این اثر به رشادت‌ها و جهادگری تمامی رزمنده‌ها در دوران دفاع مقدس اشاره شده و علاوه بر امیر حبیب بقایی به ابعادی از شخصیت شهید منصور ستاری، شهید عباس بابایی و شهید مصطفی اردستانی پرداختم تا به درستی بتوانم روایت یک حضور را بررسی و منعکس کنم.

پروانی گفت: من با استفاده از ظرایف سعی کردم روایت را بپروانم که اصل آن ریشه در واقعیت دارد. اما عرضم این است که ابزارهای مختلف انتظار متفاوت داشته باشیم به نظرم داستان کارکرد خودش را دارد و خاطره هم همین طور. لذا داستان در دفاع مقدس اگر از چارچوب خارج نشود و مزین به صنایع ادبی ماندگاری بیشتری دارد و رسوخ و نفوذ واژه‌ها در ذهن خواننده بیشتر می‌شود.

جوان امروز داستان جنگی را بیشتر می‌پسندد

نعمت‌اللهی گفت: خاطره از عمل چند فرد شکل می‌گیرد و شاید چندان دلپذیر نباشد و برای برخی خسته‌کننده باشد به عبارتی زبان خاطره الکن است اما زبان داستان با استفاده از تکنیک‌هایی که دارد، جذاب و خواندنی است.

او افزود: هر جنگی که قرار باشد اثر ماندگاری داشته باشد، ابزارهای مختلفی برای روایت و انتقال آن به نسل آینده فراهم است، اما باید بدانید مخاطب روایت و داستان متفاوت است. در این میان جامعه هدف مهم است که چه کسانی دوست دارند خاطره بشنوند و چه افرادی داستان را دوست دارند.

این نویسنده اظهار کرد: یکی از خاصیت‌های خاطره، زمان است و گذشت زمان تاثیر عجیبی در بیان خاطره دارد. یکی از نویسندگان جنگ تعریف می‌کرد از یک گروه که در جنگ هنگام عملیات در ارتفاعات مانده بودند، خاطرات این اتفاق را گرفته بود و بعد متوجه شده بود که هیچکدام از خاطرات با هم سازگاری ندارد!

نعمت‌اللهی ارسنجانی گفت: به نظرم در چنین مواقعی دگردیسی در خود راوی اتفاق می‌افتد و در خاطرات خود، مرز خاطره و داستان را با هم می‌آمیزند، اما این را قبول ندارند که بخشی از این خاطرات، داستان است.

او افزود: درباره جنگ جهانی دوم بی‌نهایت خاطره نوشته شده است از جمله «وداع با اسلحه» اثر همینگوی که بسیار خواندنی است با این‌که همینگوی در جنگ شرکت کرده، اما کتابش خاطره نیست و به صورت داستانی نوشته شده است. امروز نسل جوان ما خیلی حوصله خاطره خواندن را ندارد و داستان را بیشتر می‌پسندد. به نظرم ابهت جنگ را داستان می‌تواند به نسل آینده منتقل کند نه خاطره.

این پژوهشگر بیان کرد: شاید کتاب «ده قلندر» را نخوانده باشید، اما حتماً وداع با اسلحه را خواندید. آن کششی که در کتاب هست مخاطب را جذب خود می‌کند. «وداع با اسلحه» داستان است اما «ده قلندر» بر اساس خاطرات است. به نظرم این‌که خاطرات جنگ ثبت و ضبط شود، خوب است، اما اینکه بر اساس واقعیت داستانی نوشته شود، خلاقیت نویسنده را می‌گیرد. بنابراین ابتدا باید مشخص شود که رمان جنگی باشد یا خاطره.

گفتنی است سی و پنجمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب با شعار «بخوانیم و بسازیم» از ۱۹ اردیبهشت تا ۲۹ اردیبهشت در مصلای تهران فعالیت می‌کند.