سرویس ادبیات خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، فاطمه احمدی آذر، نویسنده و منتقد ادبی، در توضیح این مسئله که «کدامیک از ژانرهای ادبی مخاطبان بیشتری در میان آثار داستانی دارند؟»، گفت: طبق پژوهشی که سوییس در ۲۰۲۲ در سراسر جهان انجام داد، ژانر داستان عاشقانه، فانتزی و کلاسیک در صدر پرفروش‌ترین آثار ادبی قرار می‌گیرند. به‌علاوه، ژانر داستان‌های عاشقانه خود را با ژانرهای دیگر داستانی ترکیب می‌کنند تا مخاطب‌های بیشتری پیدا کنند. می‌توان به سادگی تصور کرد که اگر یک داستان عاشقانه با ژانر رمزآلود، ماجراجویانه و فانتزی ترکیب شود، به میزان قابل توجهی مورد توجه قرار می‌گیرد. مطالعه‌های آماری نشان می‌دهند که امروزه، خواننده‌های ژانر داستان‌های عاشقانه در سرتاسر جهان در حال افزایش هستند. اگر تا مدت‌ها پیش خواندن داستان عاشقانه باعث خجالت فرد می‌شد، اکنون دیگر این‌گونه نیست. آمار فروش نسخه‌های چاپی و الکترونیکی داستان‌های عاشقانه در جهان، این موضوع را تایید می‌کنند. روزنامه گاردین در یادداشتی در سال ۲۰۲۲ با عنوان «چرا رمان‌های عاشقانه در ده سال اخیر بسیار محبوب شدند؟»، می‌نویسد که همه‌گیری ویروس کرونا، بروز مشکلات غیرقابل‌پیش‌بینی و پیچیده‌تر شدن روابط انسانی، از جمله علت‌هایی هستند که مخاطبان را به ژانر داستان‌های عاشقانه با پایان خوش علاقه‌مندتر کرده‌اند.

این استاد دانشگاه یا تاکید بر اینکه با توجه به بررسی آثار پرفروش جهانی، به نظر می‌رسد برخی از کشورها در ژانر خاصی قوی‌تر هستند، عنوان کرد: سلیقه ادبی خواننده‌ها در نقاط مختلف جهان متفاوت است. برخی شعر را دوست دارند و عده دیگری ژانر عاشقانه و رمزآلود را ترجیح می‌دهند. شما در خانه‌ی کشورهای انگلیسی‌زبان، بیشتر کتاب‌های کلاسیک را پیدا می‌کنید. کتاب‌های ترسناک، ژانر داستانی محبوب در کشورهای لاتین‌زبان هستند. در حالی‌که، کتاب‌های فانتزی از بیشترین محبوبیت در روسیه و اروپا برخوردارند. آسیایی‌ها بیشتر از هر ژانر دیگری به شعر علاقه دارند؛ برای مثال، کشورهایی همچون چین، هند و ایران در زمینه‌ی شعر بسیار غنی هستند. جای تعجب ندارد که فردوسی، کتاب شاهنامه را به نظم می‌نویسد. این کتاب که در حوزه شعر حماسی طبقه‌بندی می‌شود، پیچیده‌ترین حماسه جهان است. به‌جز شاهنامه فردوسی، شاعرهای ایرانی دیگری نیز داستان‌های خود را در قالب شعر می‌نوشتند. این موضوع نشان می‌دهد که ایرانی‌ها توجه ویژه‌ای به شعر داشتند، و حتی داستان‌ها و حکایت‌ها را نیز در قالب شعر ثبت می‌کردند.

وی ادامه داد: این موضوع درست است که همه کشورها برای آثار ادبی خود ارزش بالایی قائل می‌شوند. اما تحقیقات انجام شده نشان می‌دهند که انگلیسی‌ها توجه خاصی به آثار کلاسیک خود دارند. تمایل انگلیسی‌ها به مطالعه آثار کلاسیک خودشان و برجسته‌تر کردن آنها باعث شده است تا بیشتر آثار کلاسیک دنیا به انگلستان تعلق داشته باشند. نفوذ سیاسی و نقدهای دانشگاهی بی‌شمار از این آثار نیز به محبوبیت بیشتر آن‌ها منجر شد. از سوی دیگر، ژانر داستان‌های فانتزی و افسانه‌های پریان در اروپا و روسیه بسیار محبوب است. ماجراجویی و اتفاق‌های جادویی و خارق‌العاده بسیار مورد پسند این گروه از خواننده‌ها قرار می‌گیرند. اغلب این داستان‌ها در فضایی تخیلی همچون قصرها یا جنگل‌های اسرارآمیز رخ می‌دهند. اتفاق‌های این ژانر داستانی نیز به دور از واقعیت و زندگی روزمره انسان‌ها هستند. اگر نگاهی به لیست پرفروش‌ترین آثار داستانی اندازید، متوجه می‌شوید که کتاب‌های «هابیت»، مجموعه «هری پاتر» و سه گانه «ارباب حلقه‌ها» نمونه‌های کوچکی در تایید این گزاره در اروپا هستند.

احمدی آذر در پاسخ به این پرسش که «شرایط زیستی و ویژگی‌های فرهنگی چه جایگاهی در انتخاب ژانر در داستان‌نویسی دارد؟»، عنوان کرد: توجه خواننده‌های ایرانی به مسائل اجتماعی و سیاسی در ژانرهای داستانی محبوب ایران قابل رویت است. ژانر عاشقانه در اغلب موارد با موضوع‌های سیاسی روز هماهنگ می‌شود. اغلب نویسنده‌های مطرح ایرانی، تمرکز اصلی را روی پایان خوش داستان نمی‌گذارند. اغلب داستان‌های عاشقانه‌ی ایرانی، ماهیتی شعرگونه و تراژیک دارند. نویسنده، افکار مردم ایران را منعکس می‌کند؛ شرایط اجتماعی و سیاسی روی سرنوشت و زندگی هر فرد تاثیر می‌گذارند و نقش تعیین‌کننده‌ای دارند. بنابراین، نه فرد، بلکه یک ملت است که اهمیت دارد.

وی افزود: اگر بخواهیم نگاهی به تاریخ ادبیات ایران اندازیم، علت چگونگی نگارش شاهنامه به‌خوبی شرایط زیستی و فرهنگی را مشخص می‌کند. بعد از ورود اعراب به ایران، فرهنگ کشور در آستانه تغییری بزرگ بود. نگارش شاهنامه، خدمت شایانی در حفظ فرهنگ ایرانی ایفا کرد. زبان فارسی بسیار تحت‌تاثیر زبان عربی قرار گرفته بود. فردوسی با نگارش شاهنامه، داستان‌های اساطیری، حماسی و تاریخی ایران را در یک اثر منظوم جمع می‌کند. این داستان‌ها که به نظم نوشته شده‌اند، از فرهنگ غنی ایران زمین پاسداری می‌کنند. از این‌رو، نیازهای جامعه نقش به‌سزایی در انتخاب ژانر داستان‌نویسی دارند.

این منتقد ادبی درباره داستان‌های ایرانی موفق در حوزه ژانر گفت: با نگاهی به معروف‌ترین آثار ادبی ایران، به‌خصوص ادبیات داستانی، به این نتیجه می‌رسیم که مخاطب ایرانی بیشتر از ژانرهای عاشقانه، اجتماعی و سیاسی استقبال می‌کند. رمان‌هایی همچون بوف کور (۱۳۱۵) از صادق هدایت، چشم‌هایش (۱۳۳۱) از بزرگ علوی، شوهر آهو خانم (۱۳۴۰) از علی‌محمد افغانی، تنگسیر (۱۳۵۲) از صادق چوبک، دایی جان ناپلئون (۱۳۴۹) از ایرج پزشکزاد، شازده احتجاب (۱۳۴۸) از هوشنگ گلشیری و آزاده خانم و نویسنده‌اش (۱۳۷۶) از رضا براهنی از جمله معروف‌ترین رمان‌های ایرانی هستند که مخاطب زیادی را به‌خود جذب کرده‌اند. دغدغه‌های اجتماعی و حوادث تاریخی، نویسنده‌های ایرانی را به سمت انعکاس واقعیت‌های جامعه سوق می‌دهند.

وی درباره دلایل عدم موفقیت داستان‌نویسان ایرانی در فروش و جذب مخاطبان ژانرهای پرفروش جهانی، توضیح داد: اگر منظور فروش آثار ایرانی در سطح جهانی است، علت این است که آثار فارسی به سرعت به انگلیسی یا دیگر زبان‌ها ترجمه نمی‌شوند. آثار نوشته شده به زبان انگلیسی بیشتر این فرصت را به دست می‌آورند که توسط خواننده‌های بیشتری در سراسر جهان خوانده بشوند. در حالی‌که این موضوع درباره‌ی زبان فارسی صدق نمی‌کند. تمرکز روی مسائل اجتماعی و سیاسی نیز در بعضی موارد فقط برای مردم ایران قابل درک است. ژانرهای پرفروش جهانی، داستانی را به تصویر می‌کشند که برای همه‌ی انسان‌ها به نوعی قابل درک باشند. از سوی دیگر، رسانه‌ها و مطبوعات بزرگ جهان نیز بیشتر تمرکز خود را روی پوشش اخبار آثار نوشته شده به زبان انگلیسی می‌گذارند. تسلط رسانه‌ای غرب، باعث بیشتر دیده شدن ادبیات داستانی خودشان می‌شوند.

احمدی آذر افزود: از سوی دیگر، ژانرهای داستانی دیگر همچون ژانر علمی- تخیلی در ایران به ندرت مورد توجه قرار گرفته است. مخاطب ایرانی، ژانر علمی- تخیلی را فقط به داستان‌هایی محدود می‌کند که درباره هجوم بیگانگان فضایی، سفر در زمان و مواردی از این دست باشند. در حالی‌که، کشورهای غربی از این ژانر برای ملموس‌تر و قابل‌درک کردن مفاهیم علمی به مخاطبان خود استفاده می‌کنند. برای مثال، یون ها لی (زاده‌ی ۱۹۷۹) نویسنده داستان‌های علمی – تخیلی و فانتزی آمریکایی، برای داستان کوتاه «پری دریایی فضانورد»، کاندید جایزه هوگو سال ۲۰۲۱ برای بهترین داستان کوتاه شد. لی در این داستان کوتاه، داستان «پری دریایی کوچک» از هانس کریستین آندرسون (۱۸۰۵-۱۸۷۵) نویسنده دانمارکی را تبدیل به داستانی دیگر می‌کند. در این داستان، پری دریایی در آرزوی سفر به کهکشان‌ها و سیاره‌های دیگر است. او در ازای به دست آوردن پا، قبول می‌کند تا کاری برای جادوگر دریا انجام بدهد. شخصیت داستان، در سفرهای فضایی خود، اطلاعات زیادی درباره جهان به دست می‌آورد. اما، درخشان‌ترین قسمت داستان، ملموس کردن مفهوم نسبیت برای خواننده است. این داستان‌نویس آمریکایی، مفهوم نسبیت را از چارچوب علمی خود خارج، و آن را به مخاطب عام توضیح می‌دهد. خواننده ژانر علمی- تخیلی، هم از متن ادبی لذت می‌برد و هم مفاهیم علمی به روز جهان را می‌آموزد. در حالیکه در ایران، مفاهیم علمی کمتر به زندگی روزمره و عادی راه می‌یابند و فقط محدود به پژوهش‌های دانشگاهی و کلاس‌های درس هستند.