به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، هفتمین نشست از سلسله برنامه‌های روضه طوبی با حضور جمعی از اصحاب فرهنگ و ادب و اهل قلم آذربایجان در تبریز برگزار شد. در این برنامه که با هدف گردهمایی و برپایی مجلس عزاداری اهل قلم و فرهنگ و هنر برای سید و سالار شهیدان عالم امام حسین(ع) برگزار می‌شود، جمعی از دلسوختگان حسینی به عزاداری برای حضرت امام حسین و یاران باوفای آن حضرت پرداختند.

در ابتدای این مجلس، دکتر محمد طاهری خسروشاهی، رئیس بنیاد ایران‌شناسی استان آذربایجان شرقی، با اشاره به تاریخچه شعر شیعی و ادبیات مرثیه در آذربایجان گفت: در بررسی تحقیقات ادبی و تتبعات تاریخی، دستی پنهان و متاثر از حاکمیت‌های غیرشیعی در طول سالیان دراز، به حذف، تحریف و سانسور شعر عاشورایی اقدام کرده‌اند. از جمله مولف ناشناس کتاب مجمل‌التواریخ و القصص که در سده ششم تالیف شده، در فرازی از کتاب خود از نابودکردن آثار منظوم و منثور شیعیان ایران در سده چهارم هجری به دست سلطان محمود غزنوی خبر می‌دهد.

وی بیان کرد: متاسفانه محققان و مورخان ادبیات آذربایجان در خصوص نخستین نمونه‌های شعر عاشورایی در زبان ترکی دچار اشتباهی غیرقابل جبران شده‌اند. تقریبا همه محققان زبان و ادبیات ترکی، نخستین آثار شعر عاشورایی به این زبان را عصر صفوی معرفی کرده‌اند. تصور این محققان این است که چون در دوره صفوی مذهب شیعه به آیین رسمی ایران تبدیل شده پس لاجرم اولین شعرهای ترکی در حوزه عاشورا هم باید از این دوره شروع شود. بر همین اساس این محققان سروده‌های عاشورایی فضولی را به عنوان سراینده نخستین آثار منظوم عاشورایی در زبان ترکی می‌دانند.

طاهری خسروشاهی در ادامه گفت: مستندات مهمی وجود دارد که آذربایجان از سده‌های سوم هجری دارای هویت شیعی بوده است. در اواسط سده سوم هجری فردی به نام قاسم بن علاء وکیل امام عصر عجل‌الله تعالی فرجه‌الشریف در آذربایجان اقامت داشت. وجود وکیل حضرت، دلیلی متقن بر حضور عناصری از شیعیان در آذربایجان است. همچنین در همین زمان حکومت مهم و ناشناخته آل مسافر در تبریز و مناطقی از آذربایجان در سده چهارم حضور دارند که دارای هویت شیعی هستند.

وی افزود: در تداوم سلسله‌های شیعی در آذربایجان، قیام امامزاده سید جمال‌الدین در تبریز سده چهارم و پنجم و نیز نهضت‌الرضا من آل محمد در همان ایام و همچنین وجود سلطان محمد خدابنده و حکومت شیعی قراقویونلوها در سده‌های هفتم تا نهم هجری، نقش مهمی در تکاپوی شیعیان آذربایجان دارند. بنابراین شیعه شدن آذربایجان در عصر صفوی امری ناگهانی نیست و امکان ندارد منطقه آذربایجان یک شبه تغییر مذهب بدهد. شیعه شدن آذربایجان نتیجه یک روند تاریخی هشتصد ساله است.

رئیس بنیاد ایران‌شناسی آذربایجان شرقی بیان کرد: بر مبنای این شواهد، به احتمال بسیار قوی، در دوران هشتصد ساله پیش از عصر صفوی، شاعران و سخنورانی در آذربایجان حضور داشتند که در رثای امام حسین(ع) مرثیه‌سرایی کرده باشند. منتها همانند شعر فارسی یا دست تحریف دولت‌های غیرشیعی در کار بوده و یا در نتیجه امری شگفت و پرابهام، آثار شیعی این مناطق از گزند روزگار مصون نمانده است.

این پژوهشگر در تقسیم بندی تاریخ ادبیات ترکی در حوزه شعر عاشورایی گفت: تاریخ ادوار شعر مرثیه برای امام حسین(ع) در زبان ترکی را می‌توان به سه دوره تاریخی از سده سوم تا نهم هجری، دوره صفوی و نیز از مشروطه تا انقلاب اسلامی تقسیم‌بندی کرد. از این سخنوران می‌توان به قطران تبریزی، فلکی شروانی، خاقانی، نسیمی، فضولی، نیّر تبریزی، کریم آقا صافی، صراف تبریزی و شاعران دوران معاصر از جمله ذهنی، عابد و به ویژه مرحوم استاد حسینی (سعدی زمان) اشاره کرد.

رئیس مرکز زبان فارسی دانشگاه تبریز با اشاره به جایگاه مهم سعدی زمان در شعر ترکی افزود: در سده اخیر یکی از مرثیه‌پردازان توانای تبریز که در نُضج و روند نوحه‌سرایی نقش موثری داشته، مرحوم استاد سیدرضا حسینی متخلّص به «سعدی زمان» است که علی‌رغم فرط اشتهار، تاکنون در بررسی نقش چشمگیر وی اقدامی صورت نگرفته است.

طاهری خسروشاهی بیان کرد: گمان می‌کنم نبود آگاهی لازم در بین فعالان این عرصه؛ نداشتن متولی دلسوزِ دغدغه‌مند برای احیای مواریث ادبی و فرهنگی در جامعه حسینی؛ گرفتار آمدن در دام برنامه‌های تکراری و متداول؛ عدم تدوین و انتشار علمی میراث ارزشمند نوحه‌های اذربایجان از جمله آثار استاد سعدی زمان و... از جمله علل این وضعیت است. متاسفانه حتی میراث گرانبهای سعدی زمان برای مخاطب محدود نوحه خوانان هم به شکل آبرومندی بعد از وفات وی منتشر نشده است.

وی در ادامه گفت: شادروان حسینی سعدی زمان در نشر نوحه ترکی مقام والایی دارد به گونه‌ای که بسیاری از شاعران مرثیه‌پرداز و معاصر آذربایجان که اینک دوران کهولت عمر را می‌گذرانند، تشخّص نوحه‌های عاشورایی خود را مدیون آن شاعر بزرگ هستند و به اصطلاح دنباله‌رو سبکی هستند که حسینی سعدی زمان پی افکنده است.

وی گفت: پیش از حسینی سعدی زمان، در ادبیات مرثیه‌سرایی، تکیه بر مقاتل سیدالشهداء و منابع موثق عاشورایی چندان مورد توجه نبود. به همین دلیل در نوحه‌های این دیار در برخی موارد گاه با اشعار سست و ضعیف که پشتوانه روایی محکم و مستندی ندارد، مواجه می‌شویم که متاسفانه گاه در مواردی مورد استفاده مداحان نیز قرار می‌گیرد.

رئیس بنیاد ایران‌شناسی آذربایجان شرقی افزود: در این میان استاد حسینی سعدی زمان به عنوان پیشتاز شاعران نوحه سرای آذربایجان، اقدام به بنیاد «نهضت پیرایش تحریفات از نوحه‌ها و مرثیه‌ها» کرده و ادبیات نوحه را در این منطقه وارد مرحله جدیدی می‌کند. حسینی سعدی زمان با توجه به تحصیلات عالیه حوزوی و دینی، آشنایی گسترده‌ای با کتب مقتل داشت و این اطلاعات موثق را با ذوق شاعرانه خدادادی پیوند زده، شاهکارهای بی بدیلی آفریده است.

سخنران شب هفتم روضه طوبی در پایان صحبت‌های خود به بررسی انتقادی و سبک‌شناختی و بیان ویژگی‌های محوری نوحه‌های ترکی که در عزاداری سنتی بازار تبریز خوانده می‌شوند، پرداخت و هویت اسلامی و ایرانی، زبان ساده و مردمی، قالب و اوزان عروضی، وجود لغات بومی و محلی، مستند سرایی، بازتاب قرآن و حدیث، تصویرسازی و مواضع انقلابی و استعمارستیزانه را بخشی از ویژگی‌های نوحه‌های آذربایجان در طول سده‌های گذشته معرفی کرد.