خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)ـ محمد آسیابانی: پس از ساخته شدن تکیه دولت به دستور ناصرالدین شاه قاجار و اجرای تعزیه در این مکان، دوران قاجار به یکی از درخشان‌ترین دوران هنر تعزیه در تاریخ هنر ایران ماندگار شد. خوشبختانه این دوران مصادف با اختراع دوربین عکاسی بود و بر همین اساس عکاسانی از اجراهای تعزیه در تکیه دولت برای آیندگان ثبت کردند. 

امروزه مجموعه عکس‌های به‌جای مانده از برپایی تعزیه در زمان قاجار یکی از مهم‌ترین اسناد پژوهشگران این آیین نمایشی اثرگذار است. در همین راستا، عکاسی از تعزیه و انتشار آن در قالب کتاب و همچنین ساخت فیلم مستند از اجراها، می‌تواند تعزیه کم‌رمق در این روزها را نیز برای آیندگان به یادگار بگذارد.

درباره کتاب‌های مجموعه عکس تعزیه با علیرضا قاسم‌خان به گفت‌وگو نشستیم. قاسم‌خان در سال 1386 کتاب «شبيه و آينه: مجموعه عكس‌های تعزيه ايران در دوره قاجار» را منتشر کرد. فایل pdf صفحات نخستین این کتاب را در این نشانی بخوانید.

در سال 1386 کتاب «شبیه و آینه» شامل عکس‌های تعزیه در دوران قاجار ‌با پژوهش شما منتشر شد. گویا این عکس‌ها برای نخستین بار از طریق کتاب «شبیه و آینه» منتشر شده بودند. چگونه به عکس‌ها دست پیدا کردید؟
در سال‌های 1384 تا 1385 تحقیقی را در کاخ موزه گلستان انجام می‌دادم که در حین همین کار متوجه شدم که مجموعه عکس نفیسی درباره تعزیه در زمان قاجار در آلبوم‌خانه کاخ گلستان وجود دارد که تاکنون در جایی منتشر نشده‌اند. موضوع با ریاست وقت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری یعنی مهندس سیدمحمد بهشتی در میان گذاشته شد و او نیز اجازه کار پژوهشی بر این عکس‌ها و در ادامه انتشار آنها در قالب یک کتاب را صادر کرد. 

آیا این عکس‌ها نکته جدیدی به پژوهش‌های تعزیه در دهه اخیر اضافه کردند؟
ما در این جست‌وجو 310 عکس پیدا کردیم که بعد با کنار گذاشتن عکس‌های مشابه و یا عکس‌هایی که واجد هیچ نکته خاصی نبودند، 111 عکس را برای انتشار در کتاب انتخاب کردیم. بسیاری از این عکس‌ها نکات تازه‌ای داشتند. به‌عنوان مثال در این مجموعه، عکس نخستین بانوی تعزیه‌گردان وجود داشت. همچنین عکس‌های نایابی از جواهرپوش‌های تعزیه نیز یافت شد که پیشتر در هیچ کتابی وجود نداشت. 

گویا در همان اوایل انتشار یکی از نشریات از عدم توجه مخاطبان به این کتاب نوشته بودید.
بله. «شبیه و آینه» در زمان انتشارش با استقبال مواجه نشد و دلایل بسیاری را می‌توان برای این مساله ذکر کرد. با این اوصاف اما کتاب در خارج از کشور، به لحاظ آن‌که نکات جدیدی درباره معماری دوران قاجار، فرم نمایشی تعزیه و همچنین برخی اطلاعات مهم مردم‌شناختی را معرفی می‌کرد، بسیار مورد توجه پژوهشگران غربی قرار گرفت. من در سفری که در همان سال‌ها به لندن داشتم، متوجه شدم که در اکثر کتابفروشی‌های مهم این شهر کتاب «شبیه و آینه» وجود دارد و بهای آن نیز 250 پوند درج شده است. حتی برخی پژوهشگران ساکن تهران نیز کتاب را از آنجا خریداری کرده بودند. نکته عجیب اینجاست که استقبال اروپاییان از «شبیه و آینه» باعث شد تا در ایران نیز در سال‌های 1388 تا 1389، نگاه‌ها به این کتاب جلب شود. در ابتدای ماه محرم سال 1390 نیز نمایشگاهی از این عکس‌ها در تالار وحدت برگزار شد. 

نظر شما درباره کتاب‌هایی در دهه اخیر، با موضوع مجموعه عکس‌های تعزیه منتشر شده‌اند، چیست؟ آیا قابلیت این را دارند که تعزیه را برای آیندگان به یادگار بگذارند؟
مهم‌ترین اشکال این کتاب‌ها در نداشتن هویت بومی عکس‌های آنهاست. همچنین از این کتاب‌ـ‌عکس‌ها به دلیل آن‌که نگاه عکاسان آن هنرمندانه نبوده، نمی‌توان استفاده چندانی کرد. اگر به عکس‌های منتشر شده در کتاب «شبیه و آینه» دقت کنید، متوجه یک شیفتگی خاص عکاس آن یعنی عبدالله قاجار خواهید شد. ترکیب‌بندی و زاویه دید این عکس‌ها به قدری شاهکار است که شما متوجه تمام اتفاقات پیرامونی لحظه‌ای که عکس برداشته شده، می‌شوید. به همین دلیل این عکس‌ها امروزه به‌جز کاربردشان در راستای مباحث مردم‌شناختی هنر تعزیه، در زمینه تحلیل فرم نمایشی تعزیه در آن روزها نیز کمک شایانی می‌کنند. امروزه نیز اگر عکس‌ها با رویکرد مردم‌شناسانه برداشته شوند، هنر تعزیه را به آینده منتقل می‌کنند. 

کلام پایانی شما...
در پایان این مژده را به مخاطبان می‌دهم که به‌زودی دومین انتشار کتاب «شبیه و آینه» نیز از سوی نشر روزنه و با همکاری نشر نظر روانه کتابفروشی‌ها می‌شود. برای این چاپ تقریبا کتاب ساختار جدیدی پیدا کرده و با افزودن تعدادی عکس جدید و برخی مقالات تخصصی درباره این عکس‌ها به دست مخاطبان خواهد رسید. 
ــــــــــــــ
درباره علیرضا قاسم‌خان
قاسم‌خان معاون پژوهشی مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی، مستندساز و تهیه‌کننده سینما و تلویزیون است.

پیش‌تر مجموعه گفت‌وگوهای این فیلمساز با تعدادی از کارشناسان حوزه‌های نشانه‌شناسی، جامعه‌شناسی، مردم‌شناسی و معماری، چون فرزان سجودی، ناصر فکوهی، سیدمحمد بهشتی، مازیار اسلامی و محمد تهامی‌نژاد با عنوان «انسان، سینما و شهر» از سوی انتشارات روزنه منتشر شده است.

«آواز دریانوردان خلیج فارس» و «نواهای گمشده» از شاخص‌ترین فیلم‌های مستند قاسم‌خان است. فیلم «طبقه سوم» به کارگردانی بیژن میرباقری نیز از آثاری است که به تهیه‌کنندگی قاسم‌خان در سال 1389 اکران شد.

نخستین گفت‌وگو از مجموعه «مروری بر هنر تعزیه در کتاب‌های ایران» خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) را از لینک زیر مطالعه کنید.
ناصربخت: منابع تاریخی تعزیه سفرنامه‌های مستشرقان است/ تعزیه هنر توده‌هاست