به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، عموم کسانی که اهل مطالعه و تحقیق در تاریخ فلسفه اسلامی هستند، در مطالعات خود احتمالاً بارها با نام یک اندیشمند قرن ششمی به نام ابوعمران موسی بن مَیمون شنیده‌اند. متفکر و متکلمی یهودی که در سنت فلسفه اسلامی زیست کرد و اندیشید، اما بسیار کم در تواریخ فلسفه اسلامی از او یاد شده و می‌شود.

موسی بن میمون و نظام فکری‌اش
موسی بن میمون که در کوردوبا (یا قرطبه) اسپانیا به دنیا آمده بود در سال ۶۰۲ هجری در مصر چشم از جهان فرو بست. او یکی از مهم‌ترین اندیشمندان یهودی است و در منابع یهود از او با عنوان موسای ثانی یاد کرده‌اند. ابن میمون با فلسفه اسلامی آشنایی کامل داشت و به طور کل فلسفه را نزد فیلسوفان مسلمان خواند. مساله او در فلسفه، بهره‌گیری از آن برای شرح دین بود. در چنین روندی خرد و دین سازگاری کاملی با هم دارند و همدیگر را تکمیل می‌کنند.

دغدغه‌ای که سابقه‌ آن به پیش از اسلام نیز باز می‌گردد. شايد اين سنت فكری در ميان متفكران يهود با آرای فيلون اسكندرانی كه فيلسوفی يهودی در سنت هلنی بود، آغاز شده باشد. ديگر متفكران يهودی نيز به پيروی از او و فيلسوفان مسلمان دغدغه سنجيدن دين با ميزان و سلاح عقل را داشتند. ابن میمون اعتقاد داشت که متکلمان یهودی به راهی قدم گذاشتند که متکلمان معتزلی مسلمان آن راه را طی کرده بودند.

ابوعمران تنها یک کتاب فلسفی به نام «دلالةالحائرین» نوشت. در این کتاب گفتارهای دینی و با گزاره‌های فلسفی درهم آمیخته شده و نویسنده کوشیده است که گفتارهای دینی را به طریق عقلی تاویل کند. کتاب به زبان عربی و خط عبری نوشته شده که چندان مناسبی با یکدیگر ندارند.

غلامحسین ابراهیمی دینانی در مجلد نخست از مجموعه عظیم سه جلدی «ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام» (ص ۳۵۱) نوشته است که «چون ابن میمون این کتاب را برای خواص و نخبگان فکر و اندیشه نوشته است، نمی‌خواسته عوام مردم یهودی و مسلمان به مضامین آن دسترسی داشته باشند. شاید هم او به این منظور این کار را انجام داده است که علاقه و وابستگی خود را به دو فرهنگ اسلامی و عبری ابزار کند.»

ترجمه فارسی «دلالةالحائرین»
در شهریور سال گذشته (۱۳۹۷) پاره نخست از «دلالةالحائرین» با عنوان «راهنمایی سرگشتگان» با ترجمه ناصر عباس‌پور در شمارگان ۲۰۰ نسخه، ۵۳۰ صفحه و بهای ۶۴ هزار تومان توسط نشر ورا در دسترس مخاطبان قرار گرفت. انتشار این کتاب از بسیاری از جهات مهم است. نخست اینکه مترجم با دانش کاملی که به زبان‌های عبری و عربی داشته، توانسته با ترجمه این کتاب بالاخره غبارها را از هندسه فکری موسی میمون کنار بزند و ایرانیان را با نظام فکری او که پیشتر در ساحت اسطوره قرار گرفته بود، آشنا کند.

دیگر اینکه با ترجمه این کتاب جایگاه او را در میان اندیشمندان نمو یافته در تمدن اسلامی، روشن کرده است. همچنین ترجمه این کتاب نشان داد که موسی بن میمون اتفاقا فیلسوف به معنای واقعی کلمه نیست و خود سرگشته میان الهیات و فلسفه است. شروع بحث در «دلالةالحائرین» دلایل هفتگانه‌ای است که سبب تناقض در کتاب یا نوشته‌ها می‌شوند و این خود نشان می‌دهد که نویسنده قرار است با بحثی فلسفی به حل و فصل تناقضات در کتب مقدس و تفسیر عقلانی آنها بپردازد.



ناصر عباس پور بر پایه خط و متن عبری و عربی و با در نظر داشتن پنج ترجمه به زبان‌های اروپایی این ترجمه را به سامان رسانده است: لاتین از بوکستُرف، فرانسه از مونک، آلمانی از ادولف وایس، انگلیسی از فریدلِندِر و پینِس. ترجمه فارسی با پژوهش‌های بسیار در زمینه‌های ادبی، کلامی، فلسفی، تاریخی، طبی، ریاضی و همه زمینه‌هایی که موسی بن میمون در طول مباحث خویش به آنها اشاره کرده، انجام شده ‌است. پانوشت‌های بسیار مترجم، از متن موسی بن میمون رمزگشایی و خوانش آن را برای همگان آسان کرده است. این پانوشت‌ها برای همسنجی میان دو فرهنگ یهود و اسلام نیز کارآیی خاصی دارند.

مقدمه‌هایی برای اثبات جسمانی نبودن پروردگار
موسی بن میمون در «دلالةالحائرین» برای اثبات هستی و وحدانیت خدا و اینکه او جسم و جسمانی نیست، بیست و پنج مقدمه ذکر کرده است. تعدادی از متفکران بر این مقدمه‌ها شرح نوشته‌اند که از آن میان شرح ابوعبدالله محمد بن ابی بکر محمد تبریزی با ترجمه فارسی آن به اهتمام مهدی محقق منتشر شده است.

به باور ابراهیمی دینانی در کتاب «ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام» این مقدمات بیست و پنچ گانه نشان دهنده احاطه و تسلط ابوعمران بر مسائل فلسفی و کلامی است. این تسلط به میزانی است که موسی بن میمون توانسته برخی مسائل عمده و اساسی در فلسفه اسلامی و کلام فیلسوفان مسلمان را رد و نقد کند که از جمله آنها انکار صفات ثبوتی و ایجابی حق تبارک و تعالی است. تباین میان خالق و مخلوق نیز از جمله نظریه‌های موسی بن میمون است.

از دیگر ایده‌های موسی بن میمون که البته با نظریات متکلمان مسلمان همخوانی دارد، محدود بودن عقل بشری است و به همین دلیل هم او آموزش علوم الهی را پیش از تمهید مقدمات و آمادگی لازم، زیان بخش و خطرناک می‌دانست. نظریه‌ای که حتی در عصر حاضر نیز توسط برخی از متکلمان و اندیشمندان (از جمله اصحاب مکتب تفکیک) پیگیری می‌شود.

به طور کل آنچه که در تفکر ابوعمران موسی بن میمون مهم است این است که او الهیات و تئولوژی را جایگاه اختلاف و حیرت می‌داند، چیزی که در طبیعیات کمتر است و در علمی مانند ریاضی اساسا وجود ندارد. او اختلاف در الهیات را به چهار علت مرتبط می‌داند. سه علت از این چهار علت را پیش از او اسکندر افرودیسی (فیلسوف یونانی قرن دوم میلادی که مشربی ارسطویی داشت و منطقیات ارسطو را نیز شرح کرد) بیان کرده و ابن میمون همان‌ها را می‌پذیرد و خود علت چهارمی را نیز بر این سه علت علاوه می‌کند.

نخستین علت‌ها «حب ریاست و علاقه به غلبه بر خصم» است. زیرا این دو صفت راه حقیقت جویی را مسدود می‌کند و انسان را از درک حقایق برای همیشه محروم می‌سازد. دومین علت‌ها به سبب لطافت و پیچیدگی که در امر مورد ادراک تحقق دارد. سومین آن نادانی شخص ادارک کننده و ناتوانی اندیشه اوست و چهارمین علت انس و الفت و نوع تربیت انسان است. زیرا انسان نسبت به آنچه با آن انس و الفت پیدا می‌کند، محبت و علاقه پیدا کرده و به سوی آن کشیده می‌شود.

درباره ترجمه کتاب «دلالةالحائرین» (راهنمایی سرگشتگان) بسیار می‌توان سخن گفت. نکته مهم این است که ناصر عباس‌پور در تلاشی ۱۵ ساله کتاب مهمی را به علاقه‌مندان به تاریخ تفکر و اندیشه در تمدن اسلامی هدیه کرده است. مطالعه این کتاب نکات مهمی را در تاریخ فلسفه اسلامی برای مخاطبان روشن می‌کند. امید است که این کتاب دیده و خوانده شود. مخاطبان پس از مطالعه این کتاب، مطالعه جلد نخست کتاب عظیم و مهم «ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام» (سه جلد) اثر دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی را نیز فراموش نکنند.