به گزارش خبرگزاري كتاب ايران (ايبنا)، اهريمن‌پژوهي و ديوشناسي يكي از بنيادهاي پژوهش در فرهنگ، اساطير و ادبيات ايران‌زمين است. اين موضوع در هر برهه‌اي از زمان و مكان در ادبيات قابل پژوهش است، اما پررنگ‌ترين و پيچيده‌ترين بخش آن در ادبيات پهلوي ساساني و ادبيات حماسي فارسي (حماسه‌هاي ملي) به ويژه شاهنامه فردوسي است.
اهريمن و ديوان، نقش گسترده‌اي در ادبيات پهلوي دارند. آن‌ها از متون اوستايي، پهلوي و پازند به متون فارسي زردشتي و از خداي‌نامه‌هاي دوره ساساني و ترجمه‌هاي آن‌ها به شاهنامه‌هاي منثور، شاهنامه فردوسي و ديگر حماسه‌هاي ملي رسيده‌اند.
در اين پژوهش، پديده‌هاي رفتاري اهريمن و ديوان در ادبيات ايران به طور كلي و در شاهنامه به طور خاص مورد بررسي قرار گرفته است. هدف پژوهش، رسيدن به شناختي از اهريمن و ديوان از آغاز ادبيات ايراني تا پايان دوره حماسه‌هاي ملي (قرن ششم) و همچنين بازشناسي و بازسازي حلقه‌هاي مطالعاتي بين ادبيات ايران باستان و حماسه‌هاي فارسي است.
اهميت موضوع در اين است كه براي شناخت حماسه‌هاي ملي به ويژه شاهنامه نياز به مطالعه و كاوشي گسترده و فراگير در ادبيات ايران باستان وجود دارد تا بتوان به پاسخ‌هاي درست‌تري در شاهنامه‌پژوهي دست يافت، زيرا بنيادهاي اساطيري موضوعاتي همانند اهريمن و ديوان در اين دوران شكل گرفته است.
اهريمن و ديوان شخصيت‌هاي پيچيده، ناشناخته و پر راز و رمزند كه شناخت آن‌ها مي‌تواند گوشه‌هايي از فرهنگ ايراني، آموزه‌ها، رازواره‌ها و نمادهاي حماسه‌هاي ملي را بشناساند. اين شناخت در سراسر انديشه ايراني ضرورتي انكارناپذير است، اما تاكنون پژوهشي در موضوع پديده‌هاي رفتاري اهريمن و ديوان كه بين ادبيات ايران باستان و حماسه‌هاي ملي پلي برقرار كرده باشد، انجام نشده است.
روند حضور اهريمن و ديوان را در ادبيات ايران مي‌توان به چهار دوره كلي تقسيم كرد. بررسي دوره‌هاي پيشين باعث مي‌شود تا مطالعه و بررسي دوره چهارم به عنوان برجسته‌ترين قسمت اين پژوهش به خوبي انجام پذيرد. در واقع بدون مطالعه اين دوره‌ها درك مسايل موجود در شاهنامه به درستي امكان‌پذير نخواهد بود.
دوران آريايي و هند و ايراني، از آغاز اصلاحات زردشت تا پايان پادشاهي هخامنشيان، از پادشاهي اسكندر تا پايان پادشاهي ساسانيان و از ورود اسلام به ايران تا پايان دوره حماسه‌هاي ملي (قرن هشتم) چهار دوره كلي روند حضور اهريمن و ديوان در ادبيات ايران است. در هر يك از اين دوره‌ها تصورات خاص و ديدگاه‌هاي گوناگون و متفاوتي درباره اهريمن و ديوان وجود دارد.
در اين پژوهش، اهريمن به عنوان ديوان ديو و ديوان به عنوان جمعيتي كه از اصل مشترك اهريمن سرچشمه مي‌گيرند، مورد بررسي قرار گرفته‌اند. اين جامعه با جامعه انساني كه به اصل مشترك ديگر، اهورامزدا مي‌رسند، در تضاد و تقابلند. براي ديوان در اساطير و حماسه‌هاي ايراني چهار دوره آفرينش‌پنداري، وجودي، هستي‌مند و انتزاعي در نظر گرفته شده است. براي شناختي درست و جامع از كردار اهريمن و ديوان، مطالعه در ادبيات ايراني به ترتيب در سه بخش مينوشناسي، هستي‌شناسي و كردارشناسي انجام مي‌پذيرد.
به باور نويسنده، در ساختار «مينوشناسي، هستي‌شناسي و كردارشناسي اهريمن و ديوان» پيشينه پژوهشي وجود ندارد. هرچند پژوهش‌هايي در زمينه شناخت اهريمن و ديوان صورت گرفته، اما پژوهشي با عنوان اهريمن و ديوان كه در آن به پيشينه متون اوستايي، پهلوي، زرواني و مانوي و پيوند استوار اين متون با شاهنامه توجه شود، انجام نشده است. اين پژوهش، نخستين طرحي است كه در اين زمينه و با اين ديدگاه خاص انجام مي‌گيرد.
بنياد اين كار بر متن‌پژوهي استوار است. از اين روي نخستين ضرورت، دسته‌بندي متون بنيادي است. متون ايران باستان، متون اوستايي، متون فارسي باستان، متون مانوي، متون پهلوي در اين دسته قرار مي‌گيرند و اين متون، منابع اصلي در مينوشناسي، شناخت پيشين نمونه‌هاي پديده‌هاي رفتاري اهريمن و ديوان و زمينه‌هاي شكل‌گيري هستي آن‌هاست.
متون واسطه‌اي، متون فارسي زردشتي و نمونه‌هايي از متون كردي و گوراني بخشي ديگر از متون بنيادي اين پژوهش به‌شمار مي‌رود. در اين پژوهش، متون فارسي زردشتي كه بي‌واسطه از متون اوستايي، پهلوي و پازند برگرفته يا ترجمه شده‌اند، نقش حلقه گم شده ميان حماسه‌هاي ملي و متون ايران باستان را برعهده دارند. همچنين در برخي موارد از متون كلي و گوراني به ويژه متون آييني كه دنباله‌رو انديشه‌هاي ايران باستان بوده و مي‌توانسته‌اند نقش حلقه گمشده را بر عهده گيرند، استفاده شده است.
متون حماسي، بخش ديگر متون بنيادي كتاب «درآمدي بر اهريمن‌شناسي ايراني» است. منظور از متون حماسي، متن‌هاي شناخته شده در راستاي حماسه ملي است. در اين باره متون عربي و فارسي كه به نوعي در پيوند با حماسه ملي بوده‌اند، مورد استفاده قرار گرفته است.
به باور نويسنده، از آن جا كه بنياد اين پژوهش بر متن‌شناسي استوار است. مشكلي در ارايه ارجاعات وجود داشت و نويسندگان برخي از متون ناشناخته بودند. گذشته از آن هر متن تصحيح، ترجمه و چاپ‌هاي گوناگوني داشت. بنابراين ارجاع به نام نويسنده، سال و شماره صفحه باعث سردرگمي خواننده و ناشناخته ماندن متن منبع است. از اين روي به شيوه (نام متن، جلد، بخش و بند) ارجاع داده شد تا خواننده در متن‌هاي شماره‌گذاري شده با هر چاپ و ترجمه‌اي به مطلب مورد نظر دسترسي داشته باشد. متن دينكرد يكي از متون مشكل‌ساز بود. بيش از 10 فرد اين كتاب را آوانويسي و ترجمه كرده‌اند. مثلاً سنجانا كل دينكرد، وست، موله، دومناش، زنر، شاكد، تفضلي، مزداپور، بهار و... برخي از كتاب‌ها يا بخش‌ها و بندهايي از دينكرد را آوانويسي و ترجمه كرده‌اند كه شماره‌گذاري متن در اين ترجمه‌ها تقريبا با هم برابر و همخوان است.
براي يك‌دست شدن ارجاعات به اين متن از راهنماي كتاب استفاده شده است. اگر در مواردي از ترجمه بخش كوچكي از دينكرد به دليل به روز بودن آن استفاده شده به نام مترجم و همچنين توضيحات لازم در يادداشت‌ها اشاره شده است. اين شيوه درباره تمام متوني كه در راهنماي كتاب‌نامه آمده، به كار گرفته شده است. علاوه بر اين در مواردي كه از نظريات افراد استفاده شده، منبع مورد نظر با ذكر نام، سال و صفحه آمده است.
روش مطالعه در اين پژوهش بر پايه اطلاعات متون بنيادي و توصيف پديده‌هاي رفتاري و هسته‌هاي مشترك داستاني است. منظور از پديده‌هاي رفتاري، كردار ويژه‌اي است كه از اهريمن و ديوان با ويژگي‌ها و توانايي‌هاي فرابشري سر مي‌زند و منظور از هسته مشترك داستاني، وجود يك هسته داستاني در متون مورد مطالعه است كه از نظر ساختار و مضمون، توصيف و نمادپردازي و همچنين يكساني و همساني كرداري داراي بنياد و بن‌مايه‌اي مشتركند.
اين هسته نخستين به صورت الگويي تكرار شونده با دگرگوني‌ها و جابجايي‌هايي كوچك و بزرگ در گزارش‌ها و روايت‌هاي موجود در اين متون باقي مانده و حلقه پيوند ميان آن‌هاست؛ به عنوان مثال آن‌چه كه انديشه‌هاي زرواني، متون مانوي، متون كردي يزيديه، الفهرست ابن‌نديم و شاهنامه فردوسي را در زمينه پيكرشناسي اهريمن به يكديگر پيوند مي‌دهد.
چاپ نخست «درآمدي بر اهريمن‌شناسي ايراني» نوشته دكتر آرش اكبري مفاخري در 305 صفحه، با شمارگان 2000 نسخه و با بهاي 60 هزار ريال به كوشش انتشارات ترفند منتشر شده و در دسترس علاقه‌مندان به تاريخ ايران باستان و ادبيات‌پژوهان حماسي قرار دارد.
سه‌شنبه ۶ مهر ۱۳۸۹ - ۱۳:۰۰
«درآمدي بر اهريمن‌شناسي ايراني» نوشته دكتر آرش اكبري مفاخري به كوشش انتشارات ترفند منتشر شد. در اين پژوهش، پديده‌هاي رفتاري اهريمن و ديوان در ادبيات ايران به طور كلي و در شاهنامه به طور خاص مورد بررسي قرار گرفته است.\
نظر شما