خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) پردیس سیاسی: سال 1401 در حالی به پایان رسید که بعد از دو سال درگیری با همه‌گیری ویروس کرونا، شتاب این پاندمی کمتر شد و بسیاری از روندهای زیست جمعی به حالت پیشین خود بازگشتند. از جمله حضوری شدن مدارس و دانشگاه‌ها و در زمینه رخدادهای مرتبط با کتابخوانی، برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران و از سرگیری بسیاری از نشست‌های نقد و بررسی.
پایان یافتن نسبی همه‌گیری ویروس کرونا البته تنها بخشی از رویدادهای سال 1401 بود، در این سال کشور درگیر حوادث گوناگونی بود که بحث تحلیل‌های اجتماعی و سیاسی را حسابی داغ کرد. حال که در آستانه روزهای نخست سال 1402 قرار دادیم، سری به بازار کتاب می‌زنیم تا در شمایی کلی آنچه در سال گذشته بر بازار کتاب‌های علوم انسانی گذشته است را از نظر بگذرانیم. همانطور که اشاره شد از آنجایی که در سال گذشته جامعه ایران التهاب‌های فراوانی را پشت سر گذاشت، این پرسش پیش می‌آید که بازار کتاب‌های علوم اجتماعی به عنوان یکی از حوزه‌های مورد توجه و پر مخاطب علوم انسانی چگونه مورد توجه مخاطبان قرار گرفته است؟
بر اساس آمارهای منتشر شده از سوی خانه کتاب و ادبیات ایران، در نیمه نخست سال 1401، علوم اجتماعی(شامل جامعه‌شناسی و علوم اجتماعی، مدیریت، اقتصاد و بازرگانی، حقوق و علوم سیاسی) پس از ادبیات و علوم عملی، سومین حوزه موضوعی از نظر تعداد آثار منتشر شده را به خود اختصاص داده بود. در میان موضوعات علوم اجتماعی نیز حوزه جامعه‌شناسی و علوم اجتماعی سهم بیشتری از سایر موضوعات داشته‌اند. اما جدا از کمیت و تعداد، کدام موضوعات در سال 1401 بیشتر مورد توجه مخاطبان کتاب‌های علوم اجتماعی قرار گرفته و حوادث اجتماعی چه تاثیری بر بازار این کتاب‌های داشته است؟ برای پاسخ به این پرسش‌ها و بررسی بازار کتاب‌های علوم اجتماعی در سال 1401 به سراغ تعدادی از ناشران مطرح این حوزه رفته‌ایم.
زنان حوزه مورد توجه مخاطبان علوم اجتماعی در سال 1401
اندیشه احسان از جمله ناشرانی است که در سال‌های اخیر آثار متعددی را در حوزه علوم اجتماعی روانه بازار کرده است؛ از مباحث نظری گرفته تا روش تحقیق و آثار تالیف و ترجمه. مجید پورسرخی مدیر فروش این انتشارات درباره موضوعات مورد توجه مخاطبان اندیشه احسان در حوزه علوم اجتماعی به ایبنا می‌گوید: در حوزه علوم اجتماعی یکی از موضوعات مورد توجه مخاطبان در سال گذشته روش تحقیق به ویژه روش تحقیق کیفی بود. آثاری چون روش تحلیل گفتمان، روش تحقیق پدیدارشناسی و روش تحقیق روایت‌پژوهی از کتاب‌هایی بودند که مخاطبان علوم اجتماعی توجه خوبی به آنها نشان دادند. علاوه بر روش تحقیق، در حوزه جامعه‌شناسی آثاری که به موضوعات مبتلا به جامعه نظر داشتند، نیز بسیار مورد توجه مخاطبان قرار گرفتند. از جمله عناوین پر مخاطب این حوزه می‌توان به آثاری چون بی تفاوتی، خشونت خانگی و زنانی که مرد می‌شوند اشاره کرد. در مجموع باید بگویم عناوینی که به موضوع زنان اشاره داشتند، استقبال خوبی از سمت مخاطبان دریافت کردند. «برایم شمعی بیافروز» عنوان کتابی است که به تازگی منتشر کردیم و در آن به زنان خوزستان پرداخته شده است، از این کتاب هم استقبال بسیار خوبی شد.
او درباره تغییر ذائقه مخاطبان کتاب‌های علوم اجتماعی در سال 1401 نسبت به سال‌های قبل اضافه می‌کند: یکی از تفاوت‌های قابل توجه در سال 1401 افزایش تعداد مخاطبان حوزه علوم اجتماعی و جامعه‌شناسی نسبت به سال‌های قبل بود. توجه به آثار این حوزه به ویژه از تابستان به بعد از سمت مخاطبان بیشتر شد و برای مثال کتاب «انسان تک ساحتی» اثر هربرت مارکوزه از جمله آثار پرفروش ما در سال گذشته بوده است.
کم اعتمادی مخاطبان به آثار تالیفی
پورسرخی با اشاره به نسبت تالیف و ترجمه در این انتشارات توضیح می‌دهد: ما تمایلمان بیشتر بر چاپ آثار تالیفی است اما متاسفانه مخاطبان چندان از تالیف استقبال نمی‌کنند و تمایلشان بر مطالعه آثار ترجمه‌ای است و به آنها اعتماد بیشتری می‌کنند. البته از آثار تالیفی ما هم استقبال خوبی شده چرا که سعی می‌کنیم از افرادی کتاب منتشر کنیم که اگر تجربه چندانی هم ندارند اما تخصص کامل داشته باشند.
مدیر فروش انتشارات اندیشه احسان درباره تاثیر برگزاری نمایشگاه فیزیکی کتاب تهران پس از دو سال وقفه بر فروش کتاب‌های علوم اجتماعی در سال 1401 می‌گوید: این نمایشگاه کمک بزرگی به دیده شدن ما کرد و تاثیر بیشتری بر فروش گذاشت به نظر من نمایشگاه مجازی تمام ظرفیت‌های نمایشگاه حضوری را ندارد.
پورسرخی با بیان اینکه متاسفانه نگاه به حوزه علوم اجتماعی علمی نیست می‌افزاید: این موضوع مشکلات زیادی را برای ما به عنوان ناشر ایجاد می‌کند. نگاه بدبینانه حتی درباره کارهای میدانی و علمی که نیاز کشور هستند وجود دارد و همین موضوع باعث می‌شود بسیاری از کتاب‌ها که به موضوعات روز جامعه می‌پردازند حتی مجوز انتشار دریافت نکنند.
توجه مخاطبان به کتاب‌های مرجع در علوم اجتماعی
انتشارات هرمس از جمله ناشران پرسابقه در حوزه اندیشه است که آثار مهم و مرجعی را در حوزه‌های مختلف از جمله ادبیات کلاسیک، دین، فلسفه و علوم اجتماعی به مخاطبان معرفی کرده است.
مرتضی کاردَر مدیر این نشر در گفت‌و‌گو با ایبنا درباره مخاطبان علوم اجتماعی و انسانی این انتشارات در سال 1401 می‌گوید: معمولا جنس کتاب‌های ما به نحوی است که لزوما ناظر به اتفاقات و وضعیت روز نیستند، به این معنا که مثلا در حوزه ادبیات و فلسفه ما بیشتر به سراغ آثار کلاسیک می‌رویم و همانطور که در حوزه ادبیات در حال انتشار مجموعه آثار هوگو یا همینگوی با ترجمه‌های تازه هستیم، در حوزه فلسفه هم انتشار مجموعه آثار ارسطو و آثار ویتگنشتاین در دستور کار ما بوده است. این‌ها کتاب‌هایی هستند که مخاطبان آنها از قبل مشخص است و فارغ از اتفاقات روزمره و جریانات اجتماعی خوانده می‌شوند. برای نمونه در حوزه علوم اجتماعی «سیمای فکری ماکس وبر»، «قدرت و جامعه(که اثر خود وبر است)» یا «تاریخ اندیشه‌های جامعه‌شناسی» از جمله آثار پرفروش ما بوده‌اند که همه آثار مرجعی محسوب می‌شوند. در ماه‌های اخیر و پیرو اتفاقاتی که افتاده کتاب‌هایی که به نحوی مستندنگاری و جستارنویسی و ناظر به وضعیت کشورهای گوناگون بوده‌اند، مورد توجه بیشتری قرار گرفته‌اند اما کتاب‌های ما مخاطبان خاص خود را داشته‌اند.
او با بیان اینکه اغلب آثار چاپ شده این انتشارات ترجمه هستند می‌افزاید: بخش مهمی از علت غلبه ترجمه بر تالیف در این انتشارات به ماهیت آثار مربوط می‌شود. به این معنا که وقتی ما به سراغ آثار کلاسیک می‌رویم قاعدتا بیشتر باید بر آثار ترجمه تمرکز کرد اما این موضوع به این معنا نیست که ما به آثار تالیفی توجه نکردیم. برای مثال سال گذشته ما کتاب «تجربه حسی و معرفت‌شناسی باور» را از دکتر حمید وحید منتشر کردیم که امسال نامزد کتاب سال هم بود. این کتاب، اثری تالیفی است که البته دکتر وحید، شان و جایگاه بین‌المللی هم در حوزه فلسفه تحلیلی دارند. به همین دلیل کتابشان درخور توجه مخاطبان قرار گرفت. ما در پایان سال هم کتاب جدید ایشان با عنوان «فلسفه تحلیلی؛ مقالاتی در معرفت‌شناسی، عقلانیت، فلسفه دین» را منتشر کردیم که آن هم اثری تالیفی است. بنابراین اگر آثار تالیفی در حد کارهای دکتر حمید وحید، دکتر ضیا موحد یا دکتر محمد اردشیر باشند چرا که نه ما حتما آنها را منتشر می‌کنیم.
نمایشگاه حضوری کتاب و فرصت‌ها
مدیر نشر هرمس درباره برگزاری نمایشگاه حضوری کتاب و تاثیر آن بر بازار کتاب‌های علوم انسانی در سال 1401 به ایبنا می‌گوید: قاعدتا نمایشگاه محلی برای تعدادی از مخاطبان است که رسم سالانه‌شان سر زدن به کتاب‌های جدید و گفت‌و‌گو با ناشران و فعالان حوزه کتاب است. بنابراین برگزاری نمایشگاه حضوری بر بازار کتاب بی تاثیر نیست و دارای جایگاهی است که فارغ از وجه فروشگاهی آن، محلی برای برخورد مخاطبان و فعالان حوزه کتاب است و از این جهت از نظر من برگزاری آن مفید است.
بی‌ثباتی اقتصادی معضلی بزرگ برای انتشار کتاب‌های علوم انسانی
کاردَر بی ثباتی شرایط اقتصادی را مهم‌ترین مشکل در انتشار کتاب‌های علوم انسانی می‌داند و می‌گوید: در شرایط نامناسب اقتصادی، تامین هزینه‌ها و بازگشت سرمایه به یک موضوع اساسی تبدیل می‌شود. همانطور که اشاره کردم زمانی که آثار شما لزوما ناظر به اتفاقات روز نباشد، بازگشت سرمایه در دراز مدت انجام می‌شود و این کار را برای ناشر سخت می‌کند به ویژه این که نوسانات قیمت کاغذ و خدمات چاپ و نشر در شرایطی که بازگشت سرمایه در بلند مدت است باعث می‌شود که شما چشم‌انداز روشنی از آینده بازار کتاب نداشته و نتوانید محصول نهایی را به نحوی قیمت گذاری کنید که هم برای ناشر و هم مخاطب مناسب باشد. در این یک سال نوسات اقتصادی به قدری زیاد بوده است که شما از لحظه قیمت‌گذاری تا رسیدن کتاب به دست مخاطب مسیری را طی می‌کنید که عملا قیمت پایانی به صرفه نیست. اگر ما در این زمینه به ثبات برسیم اتفاقات مهم و خوبی در بازار کتاب رخ خواهد داد.
زنان حوزه پر مخاطب سال 1401
انتشارات تیسا از جمله نشرهایی است که تمرکز عمده بر آثار حوزه جامعه‌شناسی و علوم اجتماعی دارد. خاطره عسگرزاده مدیر این نشر زنان را از جمله موضوعات پر مخاطب سال 1401 این انتشارات معرفی می‌کند و به ایبنا می‌گوید: ما در حوزه زنان به عنوان یکی از زیر مجموعه‌های علوم اجتماعی آثار قابل اعتنایی منتشر کرده‌ایم که خوشبختانه استقبال از این آثار در سال 1401 بسیار قابل توجه بود. به عنوان مثال کتاب «زنان اینستاگرامر» اثر شیما فرزادمنش که به نوعی بازنمایی زندگی زنان در اینستاگرام را مورد توجه قرار داده، از جمله این آثارست که مخاطبان استقبال خوبی از آن داشتند و به زودی چاپ دوم آن هم منتشر می‌شود. علاوه بر زنان، در مجموع حوزه علوم اجتماعی در سال 1401 بیش از سال‌های گذشته مورد اقبال مخاطبان قرار گرفت.
فضای مجازی و معرفی جامعه‌شناسان ایرانی به مخاطبان
مدیر نشر تیسا درباره نحوه استقبال مخاطبان از آثار تالیفی و ترجمه توضیح می‌دهد: پیشتر استقبال از آثار ترجمه بیش از تالیف بود چرا که حوزه علوم اجتماعی از فقر توجه رنج می‌برد و از جوانب مختلف از جمله متولیان چندان مورد حمایت نیست. بنابراین مخاطبان ترجیحشان آثار ترجمه بود چرا که فکر می‌کنند، حوزه علوم اجتماعی در خارج از ایران پیشرفت بهتری نسبت به داخل دارد. البته این امر هم می‌تواند دلایل مختلفی داشته باشد از جمله این که حوزه فکر در ایران هنوز به جایگاهی که در جهان دارد نرسیده است. اما به نظر من در سال گذشته این روند تغییر کرد و کتاب‌های تالیفی هم مدنظر مخاطبان قرار گرفتند. در سال‌های اخیر فضای مجازی این امکان را به وجود آورده تا بخشی از استادان جامعه‌شناسی برای مخاطبان شناخته‌تر شوند. برای مثال حسن محدثی که ما از ایشان کتاب «روایت جامعه‌شناسی دین» را منتشر کردیم، با تحلیل‌هایی که از ایشان در فضای مجازی منتشر شد مورد توجه مخاطبان قرار گرفت. همین طور محمد فاصلی که ما در حوزه شهری و جامعه‌شناسی آثاری از ایشان چاپ کردیم به دلیل صحبت‌ها و تحلیل‌هایشان به شدت مورد توجه مخاطبان قرار گرفتند. به نظر من این فضا باعث شد که مردم جامعه‌شناسان داخلی را بشناسند و در ادامه به خواندن آثار و شناخت اندیشه‌هایشان تمایل و اشتیاق پیدا کنند. من به عنوان ناشری که سال‌هاست در این حوزه فعال هستم، معتقدم فضای مجازی و رودرویی مخاطبان با اساتید جامعه‌شناسی باعث شده است که آنها برای قشر بسیار زیادی از مردم شناخته شوند و همین موضوع مخاطب آثار علوم اجتماعی و جامعه‌شناسان ایرانی را افزایش داده است.
عسگرزاده با اشاره به تاثیر برگزاری نمایشگاه حضوری کتاب بر بازار کتاب‌های علوم اجتماعی می‌گوید: نمایشگاه کتاب از نظر آورده مالی برای ما شاید بهتر باشد بگوییم هیچ بود. علاوه بر این که کرونا همچنان عامل بازدارنده‌ای برای شرکت در نمایشگاه حضوری از سمت عده‌ای بود، هزینه بالای کتاب نیز توان خرید را برای مخاطبان کم کرد. اما نمایشگاه مجازی بهتر بود و ما از آن راضی‌تر بودیم. دلیل هم این است که یک سری از آثار ما که به حوزه‌های تخصصی می‌پردازند اما چند سال پیش منتشر شده‌اند، همچنان با همان قیمت پشت جلد قدیم (که بسیار پایین و چندین برابر پایینتر از عرف بازار است) در اختیار مخاطبان قرار گرفته بود و نمایشگاه مجازی به راحتی این قیمت را برای مخاطبان نمایش می‌داد و به همین دلیل مخاطبان استقبال بسیار خوبی از این آثار کردند. یعنی حتی آثاری که پخشی‌ها آنها را در این مدت فراموش کرده بودند توسط مخاطبان خریداری شدند.
وابستگی مستقیم کتاب‌های علوم اجتماعی به فضای اینترنت
مدیر نشر تیسا با اشاره به گرانی کاغذ در سال 1401 می‌افزاید: این معضل چرخه‌ای را ایجاد می‌کند که قیمت نهایی کتاب را بالا برده و مخاطب را از خرید منصرف می‌کند. زمانی که ما نتوانیم کتابی را که منتشر می‌کنیم بفروشیم، نمی‌توانیم کاغذ جدید خریده و آثار جدید منتشر کنیم. آمار تولید ما امسال به اندازه‌ای پایین آمد که می‌توانم بگویم در طی این یازده سالی که تیسا در هر حال انتشار کتاب در علوم انسانی است جزو فقیرترین سال‌ها بود. مضاف بر این که از شهریور به بعد، ناآرامی‌ها و محدودیت‌های اینترنت تاثیر چشمگیر و مستقیمی بر تولید ما گذاشت و ما از شهریور به بعد عملا هیچ تولیدی نداشتیم. ما برای جابه جایی محتوای خود به اینترنت احتیاج داریم اما کندی اینترنت تاثیرهای بسیار بدی بر ما گذاشت و بر مشکلات پیشین ما افزود.
سبقت مخاطبان کتاب‌های اندیشه از ادبیات
نشر نی از جمله ناشرانی است که در حوزه‌های مختلف علوم انسانی آثار پرمخاطبی منتشر می‌کند. فرزاد قرائتی مسئول روابط عمومی این نشر درباره بازار کتاب‌های علوم اجتماعی این انتشارات در سال 1401 می‌گوید: یکی از موضوعاتی که در سال گذشته برای ما بسیار جالب بود پیشی گرفتن مخاطبان فلسفه و علوم اجتماعی از حوزه‌ای چون ادبیات بود که عموما مخاطب بیشتری دارد. مخاطبان در سال گذشته از حوزه اندیشه به ویژه فلسفه و علوم اجتماعی استقبال بسیار خوبی داشتند. برای مثال کتاب «توسعه و خوشبختی در میان ایرانیان» و «چرا احساس می‌کنیم نسل‌های سوخته‌ایم» از جمله آثار پرفروشی بود که به علت پرداختن به یک پرسش ذهنی مشترک بسیار از آن استقبال شد. همچنین عمدتا مخاطبان ما به ترجمه روی خوش بیشتری نشان می‌دهند و ما هم تمرکزمان عمدتا بر آثار ترجمه‌ای است
علوم اجتماعی را باید از جمله حوزه‌هایی دانست که در سال 1401 در صدر پرفروش‌ها بوده است. همانطور که ناشران مختلف اشاره کردند، موضوعاتی که با اتفاقات روز جامعه نسبت داشته باشد از سوی مخاطبان در بازار کتاب هم بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرند که در سال 1401 حوزه زنان از جمله این موضوعات بوده است. علاوه بر این اگر اثری به پرسش‌های ذهنی مخاطبان ایرانی پاسخ دهد، دیده می‌شود و اگر چه در مجموع ترجیح مخاطبان به آثار ترجمه است اما در سال‌های اخیر که فضای مجازی امکان آشنایی مخاطبان با صحبت‌ها و تحلیل‌های جامعه‌شناسان ایرانی را فراهم کرده است، استقبال از آثار آنها از سمت مخاطبان نیز افزایش پیدا کرده است. بنابراین می‌توان گفت علوم اجتماعی با توجه به ماهیت خود اگر خوراک فکری مناسب و همسو با نیازهای روز را به مخاطبان ارائه دهد می‌تواند جایگاه خوبی در بین خوانندگان حتی غیرتخصصی پیدا کند. و به عبارتی شاخک‌های حسی جامعه کتابخوان کشور نسبت به این حوزه فعال است.
سه‌شنبه ۱ فروردین ۱۴۰۲ - ۰۹:۱۵
نظر شما