سرویس استان‌های خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): پرویز اذکایی ۲۱ فروردین ۱۳۱۸ در شهر همدان و در خانواده‌ای فرهنگی به دنیا آمد، پدرش محمدکاظم اذکایی معلم و مدیر مدرسه فرهنگ، که خودش پایه‌گذاری کرده و پرویز در سال ۱۳۳۹ پس از پایان سربازی در آن به تدریس پرداخت، بود.
اذکایی علاوه بر تدریس در مدارس همدان، تصدی کتابخانه دبیرستان امام خمینی (ره) را هم برعهده گرفت، شوق به آگاهی از تاریخ و معارف قدیم و قویم، او را به حوزه‌های علمیه کشانید، و بالاخص از محضر تربیت و ارشاد مرحوم آخوند ملاعلی معصومی همدانی (رضوان الله تعالی علیه) استفاده کرد.
نخستین مقالات و رسالات او از همان تاریخ در جراید محلی و بعداً در نشریات تهران طبع شد، در سال ۱۳۴۱ که مجله «پیک اسلام» به مثابه رسانه حوزه علمیه همدان به زعامت آقای آخوند نشر یافت، حسب امر، عهده‌دار طبع و ویرایش آن شد و مطالبی هم در آن نوشته است.
اذکایی در سال ۱۳۴۴ تحصیلات دانشگاهی خود را در دانشگاه تهران آغاز کرد و همزمان در کتابخانه مجلس شورای ملی با دیگر کتاب‌شناسان و فهرست‌نگاران نسخه‌های خطی از جمله دانش‌پژوه، افشار و منزوی، به همکاری پرداخت.
در همین حال در دبیرستان آرش، ادبیات فارسی و عربی و تاریخ و جغرافی تدریس کرد، در سال ۱۳۴۸، تحصیلات دانشگاهی دوره لیسانس در رشته تاریخ را به پایان برد و با گذراندن دوره مدیریت در وزارت کشور به سمت بخشدار یکی از شهرهای استان فارس گمارده شد، ولی اساتید کتاب‌شناس، او را از این کار منصرف و تصدی بخش عربی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران را به وی محول کردند، که بیش از یک سال در آنجا خدمت کرد، سپس با عنوان کارشناس متون تاریخی مرکز مردم‌شناسی ایران به وزارت فرهنگ و هنر انتقال یافت.
در سال ۱۳۴۸ مبدأ تشکیل کنگره‌های سالانه تحقیقات ایرانی در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران بود و تا آخر سال ۱۳۵۷ عضویت دائمی آن را برعهده داشت.
به علاوه، در چندین کنگره علمی داخل و خارج از کشور نیز مأموریت یافت، از جمله کنگره جهانی ابوریحان بیرونی (تهران، ۱۳۵۲)، جشنواره جهان اسلام (لندن، ۱۳۵۴) و المؤتمر الدولی للبیزره (منعقد در امارات متحدۀ عربی، ابوظبی، ۱۳۵۴) نماینده اعزامی ایران بود.
در سال ۱۳۵۴، با مأموریت تحصیلی به دانشگاه منچستر انگلستان رفت و در بخش مطالعات شرقی آنجا به عنوان «طلبه تحقیق» و با رساله «جغرافیای تاریخی همدان» دورۀ دکتری (PhD) را تحت نظارت «جی. ای. بویل» (J. A. Boyle) گذراند.
سپس در سال‌های پس از انقلاب اسلامی، به ترتیب عضو هیئت علمی دائره‌المعارف تشیع، دائره‌المعارف اسلامی (دانشنام جهان اسلام) و دائره‌المعارف بزرگ اسلامی و از مؤلفان آنها بوده است.
سال‌های ۱۳۶۶ و ۱۳۶۷ به عنوان کارشناس نسخ خطی در بنیاد دائره‌المعارف اسلامی، چند اثر را برای چاپ عکسی آماده کرد که از جمله تفسیر مفاتیح‌الاسرار شهرستانی بود که با فهارس وی انتشار یافته است.
سپس دانشگاه بوعلی سینا همدان، امر فهرست‌نویسی نسخ خطی کتابخانه مرکزی را طی یک طرح تحقیقاتی به وی محول کرد (جلد یک آن چاپ شده است).
همچنین تدریس رشته‌های معارف اسلامی و علوم اجتماعی را در دانشگاه‌های همدان برعهده داشت، اما همچنان پژوهش را به عنوان فعالیت اصلی خود قرار داد.
پرویز اذکایی دارای حدود ۵۰۰ عنوان اثر چاپ شده شامل کتب، رسالات و مقالات بلند و کوتاه در موضوعات تاریخی، کتاب‌شناسی، رجال، انساب، فلسفه و نجوم، تاریخ علم در ایران و تعدادی آثار ترجمه‌ای است.
اذکایی در دنیای علم به سه حوزه شهره است، ابتدا در همدان‌شناسی و سپس در بیرونی‌شناسی و رازی‌شناسی نخستین بار توسط مرحوم آیت‌الله آخوند ملاعلی معصومی همدانی، با کتاب آثارالباقیه آشنا می‌شود.
این آشنایی چنان به انس بدل می‌شود که به گفته خودش: «کلمه به کلمه آن را حفظ کرده‌ام». انس وی با بیرونی ادامه پیدا می‌کند که تحقیقات گسترده‌ای درباره وی انجام و سرانجام آثارالباقیه را تصحیح و ترجمه می‌کند.
بسیاری از محققان معتقدند که اذکایی، نکته باقی مانده درباره بیرونی نگذاشته است، پس از بیرونی او یک تحقیق مفصل درباره رازی نیز انجام داد و کتاب حکیم رازی را منتشر کرد که مورد توجه رازی‌شناسان جهان قرار گرفت.
اما علاقه اذکایی به زادگاه خود باعث شد که وی همدان‌شناس و همدان‌پژوهی شناخته شده باشد و آثار متعددی درباره همدان از جمله کتاب «همدان نامه»، «فرهنگ مردم همدان» و آثار سترگ دیگری را بیافریند که از جمله مهمترین آثار درباره همدان به حساب می‌آید. در مجموع بیش از ۵۰۰ اثر شامل کتاب، مقاله، یادداشت و رساله از او به جا مانده است.
استاد اذکایی در سال ۱۳۹۵ تصمیم می‌گیرد که تمام دارایی مادی و معنوی خود را وقف کند، به همین منظور تمام کتابخانه خود را یک جا و به صورت رسمی وقف کتابخانه عمومی مرکزی همدان (نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور) کرد که در آنجا به طور مستقل با عنوان کتابخانه تحقیقی-تخصصی ارائه خدمت می‌کند.
وی همچنین در سال ۱۳۹۸ خانه مسکونی خود، واقع در کوی شکریه همدان، را به عنوان خانه فرهنگی (رقبه کتابخانه) موقوفه ثبتی کرد بدان نیت که در آینده به صورت بنیاد فرهنگی درآید.
کتابخانه او شامل ۶۲۹۱ نسخه کتاب، ۳۲۷۵ نسخه مجله، ۱۴۰۰ نسخه روزنامه، سه نسخه خطی، ۲۱ نسخه چاپ سنگی، ۲۷ نسخه چاپ سربی، ۲ نسخه عکس‌برگردان و در مجموع ۱۱ هزار و ۱۹ منبع اطلاعاتی است که امروز در اختیار همه محققان و علاقه‌مندان در کتابخانه مرکزی همدان و در بخش تحقیقاتی - تخصصی دکتر پرویز اذکایی قرار دارد.
همچنین حدود ۵۰ هزار برگه (فیش) نیز در حوزه‌های مطالعاتی وی باقی مانده که می‌تواند راهگشای تحقیقات بسیاری باشد و آثار بزرگی را خلق کند، محققان می‌توانند با مراجعه به این بخش از این برگه‌ها نیز استفاده کنند.
پرویز اذکایی، نویسنده و واقف فرهنگی درباره فعالیت‌ها و هدفش از وقف کتابخانه و خانه خود گفته است: «من در یک خانواده فرهنگی به دنیا آمدم و با کتاب بزرگ شدم. نخستین کتابخانه‌ای که با آن آشنا شدم، کتابخانه آرامگاه ابن سینا بود. پس از آن به سبب اینکه دانشجو شدم و به تهران رفتم، در تهران بود که یکی از فهرست‌نویسان مجلس شورای اسلامی (یا ملی وقت) شدم و آنجا با کتاب‌های خطی سر و کار داشتم. مقدمه ابن خلدون و آثارالباقیه ابوریحان بیرونی از بهترین کتابهایی است که خواندم. متن عربی آثارالباقیه را نیز تصحیح و ترجمه کردم. مرحوم آقای آخوند بود که بنده را با آثارالباقیه آشنا کرد وقتی که مقاله‌ای درباره نوروز نوشته بودم.»
وی درباره کتابخانه خود گفته است: «کتابهایی که در کتابخانه موجود است، درجه دوم ندارد. همه کتاب‌های درجه یک هستند و درجه دوم‌ها را اهدا کردم، اکثر آنها نیز کتاب‌های مرجع هستند، یعنی محل رجوع برای مسائل تحقیقاتی و تخصصی».
اذکایی برای تشریح نیت خود از وقف کتابخانه و خانه خود خاطرنشان می‌کند: «به قول عرفای قدیم کفن جیب ندارد. من نمی‌توانم در جیب خود کتابخانه، پول و خانه را ببرم. اساس این نیت، غیر از اینکه انسان نمی‌تواند با خودش به دنیای دیگر مالی ببرد، این است که کتاب یک کالای فرهنگی است و زکات کار فرهنگی و علمی این است که آن را نشر بدهیم و آن را به آیندگان و اهل فرهنگ واگذار کنیم تا بتوانند به خوبی استفاده کنند.»
پرویز اذکایی ۲۵ فروردین ۱۴۰۲ از دنیا رفت اما میراث او و موقوفه او برای نسل‌های بعدی باقی است.
نظر شما