سرویس استان‌های خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): آیین ها و جشن های باستانی و کهن بیانگر پیشینه تمدن در یک منطقه است و ایرانیان از گذشته های دور به مناسبت های مختلفی مراسم جشن و پایکوبی برگزار می کردند که یکی از آئین ها و جشن های مهم به جای مانده از نیاکان مان شب چله یا همان شب یلدای این روزهاست.

شب اول زمستان و به اصطلاح شب چله از شب‌های مشخص در گردش یک سال خورشیدی است و در همه جا با شب نشینی و آداب به خصوصی برگزار می‌شود و از مشترکات فرهنگ ایرانی است.

گیلان نیز از این آیین ها مستثنی نیست اما به طور معمول در برگزاری آیین ها گاهی مراسمی برگزار می شود که خاص همان منطقه است و ممکن است حتی در یک استان مراسم و جشن ها در جزئیات در جنوب و یا شرق آن هم تفاوت هایی وجود داشته باشد.

کتاب های بسیاری به آیین های کهن شب یلدا پرداخته اند و ما به مناسبت این جشن محبوب ایرانیان پای صحبت دو تن از نویسندگان و پژوهشگران گیلان نشستیم.

مورخ و پژوهشگر گیلانی ساکن در لنگرود درباره شب یلدا و آیین های آن گفت: در زمانی که شغل عمده مردم کشاورزی بود، خورشید را به عنوان نماد روشنایی و از صفات اهورا مزدا می دانستند و در مقابل آن تاریکی را نماد اهریمن می شناختند و برگزاری این جشن در میان مردم از زمان قدیم تاکنون متداول بوده است.شب یلدا با بزرگ خانواده یعنی پدربزرگ بود و این پدربزرگ سعی می‌کرد که افراد خانواده را اعم از فرزندان، عروس‌ها، دامادها، نوه‌ها و اقوام نزدیک را که در دسترس بودند، گرد هم آورد.

محمد محمدی بندری افزود: شب چله از غروب روز آخر پاییز ۳۰ آذر ماه شروع می‌شد و با طلوع آفتاب زمستان یعنی اول دی ماه به پایان می‌رسید که هم اینک به شب یلدا نیز معروف شده است.

چله کوچک و بزرگ کدامند؟

وی با اشاره به اینکه یلدا در نهم آذر ماه سال ۱۴۰۱ ثبت میراث جهانی و ماندگار شد، اظهار داشت: ایرانیان دو شب را شب چله می‌گویند (چله کوچک و چله بزرگ) یعنی چله از اول ماه زمستان شروع می‌شود و به مدت ۶۰ روز (۲ ماه) ادامه دارد.

محمدی بندری افزود: چله بزرگ ۴۰ روز و چله کوچک ۲۰ روز است و یک ماه پایان زمستان «آفتاب برحوت» یعنی برج آفتاب از نظر نجومی در ماه حوت تقویم ایرانی بعد از حوت سال تحویل بهار و عید می شود.

وی ادامه‌داد: چهار روز آخر چله بزرگ و چهار روز اول چله کوچک که این هشت روز به آن «چهار چهار» می گویند و شدت سرمای زمستان از بقیه روزها در این مدت بیشتر است.

این مورخ با اشاره به پیشینه شب یلدا اظهار داشت: در تقویم گاهشماری بابلی‌ها و مصری‌ها و تقویم ایرانی آورده شده که آیین شب یلدا به ۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح می رسد.

رئیس انجمن مفاخر شهرستان لنگرود ادامه داد: بر همین اساس یعنی ما ایرانیان دست کم ۲ هزار و ۵۰۰ سال است که تولد خورشید را جشن می‌گیریم و این مدت به زمان حکمرانی داریوش برمی‌گردد.

وی با یادآوری جشن‌های متفاوت ایرانیان در طول سال اظهار داشت: یکی از این جشن ها یلداست که در آن زمان هفته نداشتیم و فقط روز و ماه داشتیم که اسامی روزها فروردین، اردیبهشت و خرداد و غیره و اسامی ماه‌ها ۱۲ تا از همین روزها مثل فروردینگاه، اردیبهشتگاه انتخاب می‌شد و زمانی که هر اسم ماه با اسم روز قرین می‌شد و در یک روز قرار می‌گرفت جشن می گرفتیم و بنابراین در سال ۱۲ عید داشتیم.

محمدی بندری تصریح کرد: در شب یلدا زنان معمولاً برای تزیین سفره یلدا مشغول بودند و همه فامیل مهمان پدربزرگ و مادربزرگ بودند و خوراکی‌هایی همچون انار، هندوانه، ازگیل مرکبات از جمله پرتقال و نارنگی و آجیل ها و تنقلاتی همچون گردو، فندق، پسته و بادام نیز نقل مجلس شأن بود.

انار و هندوانه نماد خورشید و برکت در سفره یلدا

محمدی بندری با اشاره به اینکه در زمان حاضر نیز کشمش و همان میوه ها و تنقلات را در شب یلدا مصرف می‌کنند، تصریح کرد: انار پای اصلی میوه‌های سفره یلدا است که در تمام ادیان از آن میوه بهشتی یاد می‌شود و انار و هندوانه جایگاه خاصی در سفره شب یلدا دارند؛ این دو میوه به اصطلاح بهشتی را نماد خورشید و بدلیل قرمز و دانه دار بودن آن را نماد برکت می دانند.

وی اظهار داشت: در گیلان نیز مردمان هر شهرستان خوراکی های مناسب با دیار خودشان را در سفره شب یلدا می چینند در لنگرود انار، ازگیل، هندوانه و پرتقال از میوه‌های شب یلداست که یکی خاصیت سردی و یکی خاصیت گرمی مثل نارنگی دارد.

به گفته وی، حافظ و شاهنامه جزو ملزومات سفره شب چله است است و به طور معمول فال حافظ در شب یلدا آورده می شود.

وی گفت: برای گرفتن فال حافظ فرد مورد نظر از وی می‌خواهند نیت کند و قبل از باز کردن کتاب و گرفتن فال این شعر را می‌خوانند:
«ای حافظ شیرازی تو کاشف هر رازی
من طالب یک فالم بر من نظر اندازی»

محمدی بندری افزود: رئیس خانواده به هر غزلی که می‌آید می‌خواند و تفسیر می‌کند و معمولاً فال حافظ مثبت است.

وی اضافه کرد: گاهی هم بعضی از شهرستان‌ها به ویژه روستاها، عروسی، دندانی و ختنه سوران را در شب یلدا جشن می‌گیرند و اعتقاد دارند که یمن و برکت دارد.

این محقق اظهار داشت: تمامی این کارها برای شادی و صمیمیت افراد اقوام افراد این عمل خودش نماد بسیار زیبایی از انسجام است که هماهنگی و همدلی بین خانواده را مستحکم می‌کند وگرنه شب یلدا با شب‌های قبل و بعد از خود یک دقیقه بیشتر تفاوت ندارد.

آیین کهن شب چله یلدا در رودبار گیلان

یک نویسنده و پژوهشگر گیلانی ساکن رودبار نیز درباره شب چله به خبرنگار ایبنا گفت: شب یلدا که اخیراً اسم آن در بین ایرانی‌ها رواج یافته و به نام «شب چله» معروف بوده است طبق عرف ایران و مردم شب یلدا طولانی‌ترین شب سال است یعنی روز زود غروب می‌شود و روز بعد دیر سپیده می‌زند بنابراین شب طولانی‌تر از شب‌های دیگر است.

محمدعلی جعفری دو آبسری افزود: یلدا کلمه سریانی و به معنای تولد است یعنی اعتقاد داشتند زمین دوباره زنده می‌شود.

این محقق ادامه داد: مردم روستاهای رودبار شب چله یا «چلا شب» شب اول دی ماه و شروع زمستان را به خاطر برف و سفید شدن کوهستان «پیر ماما» می‌گفتند.

وی اضافه کرد: از اول دی ماه تا دهم بهمن ماه ۴۰ روز را «پیلاچله» یعنی چله بزرگ و آن ۲۰ روز باقیمانده بهمن ماه را کوچی چله یعنی چله کوچک می‌گفتند به بیانی دیگر چهل روز اول را پیلا یعنی برادر بزرگ می گفتند و ۲۰ روز بهمن ماه (برادر کوچک) و یک ماه اسفند ماه را آفتاب «بحوت» می گفتند که حوت یعنی ماهی و بدین معناست که خورشید در برج ماهی (اسفندماه) هوا رو به گرمی می رود، زمین زنده می‌شود و مردم با انواع مراسم استقبال همچون چهارشنبه سوری به استقبال نوروز می‌روند.

جعفری دو آبسری با اشاره به برگزاری آیین هایی در شهرستان رودبار در جنوب مرکز گیلان گفت: در شب چله اقوام و خویشان و اهل محل پای صحبت پیران، پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها می‌نشستند و ضمن خوردن «شبچره» اوقات شادی را با همدیگر سپری می‌کردند؛ در این اوقات شاد ضمن خوردن چای، تنقلات و انواع میوه های خشک و میوه های تازه و آنچه مقدور به تهیه آن بودند، باور داشتند که در این شب همه باید چیزهایی با طبیعت سرد بخورند که گرمای تابستان بر وجودشان اثر نکند و هم چیزهای گرم بخورند تا سرمای زمستان بر آنها تاثیری نداشته باشد.

این پژوهشگر افزود: خوراکی های سرد همچون هندوانه، انار، لبو، کدو حلوایی و خوراکی های گرم از قبیل نخودچی، مویز و قوت که این قوت زن خانه دانه‌های گندم را برشته می‌کرد و می‌سایید و با خاکه قند و مغز گردوی ساییده معجونی خشک تهیه می‌شد و طبیعت بسیار گرمی داشت.

جعفری دو آبسری به طرز تهیه و نگهداری برخی از این میوه ها اشاره کرد و ادامه داد: در زمان‌های خیلی دور که یخچال نبود، زن روستا خوشه‌های انگور را در پستوی خانه بر سقف آویزان می‌کرد و خوج «گلابی» را به در کیسه گندم جاسازی می‌کرد تا تر و تازه بماند و انار را نیز در همان شاخه درخت به زیر خاک باغ پنهان می‌کرد تا با طراوت بماند.

سرگرمی زنان با بازی‌های محلی در شب یلدا

این پژوهشگر با اشاره به اینکه زنان و دختران هم از بازی ها بهره می بردند، اظهار داشت: زنان و دختران نیز بازی‌های زیادی می‌کردند یکی از بازی‌های معروف آنها نیز سنگ بازی (یک قل و دو قل) که هر مر حله سخت‌تر می‌شد و این بازی زنانه ۱۷ مرحله بود و کمتر زن و دختری قادر به تمام کردن آن می‌شد.

وی ادامه داد: سنگ این بازی برای نرم کردن مفاصل انگشتان دست کاربرد داشت که یک زن بتواند انواع بافتنی‌ها را با انگشتش ببافد ضمن اینکه بچه‌ها و نوجوانان نیز بازی‌های خاص خود را داشتند از جمله بازی‌های کودکی «گلی گلی همزه» با کف دست بچه بازی می‌کردند «تاپلی تبی تبی چه» با دست بر کمر کودک می‌کوبید و بازی می‌کرد و اما نوجوانان با نام «تو کوری و مو (من) وینا» جوان‌های دیگر را مخاطب قرار داد و می‌گفت یک دانه برنج پیدا کنید و یک کفشدوزک را به من نشان دهید به اندازه عدسی به من نشان دهید و جوانان دیگر با چشم می‌بایست آن حول و حوش را می‌گشتند و آن چیز کوچک را پیدا می‌کردند این خوردنی‌ها و شوخی‌ها و بازی‌ها حداقل چند ساعت طول می‌کشید و وقت آن گروه را با شادی و خوشی پر می‌کرد.

این پژوهشگر گیلانی ابراز امیدواری کرد که که این رسم خوب نیاکان ما تبلیغ شود و دوباره رواج یابد تا مردم یک شب حال و هوای خوبی را تجربه کنند.

امروز مقارن با ۳۰ آذرماه و طولانی ترین شب سال و یلداست.