به گزارش خبرگزاري كتاب ايران(ايبنا)، اثر حاضر كه در ادامه پروژه ملي تدوين تاريخ انديشه سياسي مسلمين تهيه شده، به نقش اساسي اين دو متفكر در تكوين و تبيين انديشه‌هاي تشيع در زمينه‌هاي كلامي، فقهي و سياسي مي‌پردازد.

در مطالعه و بررسي تاريخ انديشه سياسي شيعه، بازبيني انديشه سياسي قرن سوم و چهارم هجري كه به دوره ميانه تاريخ اسلام شهرت يافته، از اهميت ويژه‌اي برخوردار است.

در اين دو قرن، با حاكميت شرايط خاص فرهنگي و سياسي در مركز خلافت اسلامي و باز شدن فضاي فرهنگي و سياسي در اثر ضعف خلافت عباسي و نفوذ امراي آل‌بويه در بغداد، شيعيان زمينه حضور در رقابت‌هاي فكري، فرهنگي و سياسي جهان اسلام را يافتند و به بازبيني و بازسازي انديشه‌هاي كلامي، فقهي و سياسي خود پرداختند. شيخ مفيد، سيد مرتضي، شيخ طوسي و ابوالصلاح حلبي در اين دوره از تاريخ انديشه شيعي نقش اساسي در تكوين و تبيين انديشه‌هاي تشيع در زمينه‌هاي كلامي، فقهي و سياسي ايفا کردند. 

دكتر نجف لك‌زايي، مدير پژوهشكده علوم و انديشه سياسي درباره اهداف اين پژوهشكده از تدوين اين پروژه‌ ملي مي‌نويسد: «پژوهشكده علوم و انديشه سياسي با تلاش در جهت پاسخ‌گويي به پرسش‌ها و معضلات فكري مربوط به حوزه پژوهشي خود و فراهم ساختن زمينه‌هاي لازم براي بازتوليد فرهنگ سياسي ـ ديني و ارائه دانش سياسي مبتني بر منابع اسلامي، هويت‌شناسي و هويت‌سازي در زمينه‌هاي فلسفه سياسي، فقه سياسي و علوم سياسي را به عنوان مهمترين اهداف خود دنبال مي‌كند. اين پژوهشكده با فراهم كردن زمينه‌هاي رشد نيروي انساني در عرصه پژوهش‌هاي سياسي با رويكردهاي فلسفي، فقهي و علمي، تلاش مي‌كند در جهت عزم و اراده ملي براي احياي تمدن اسلامي گام بردارد.»

در بخشي از مقدمه كتاب، ضمن اشاره به بررسي نقش و تلاش‌هاي شيخ مفيد در رشد آموزه‌هاي سياسي شيعه آمده است: «در اين راستا گذري بر زندگي و شخصيت او، اوضاع سياسي و فرهنگي عصر ايشان و موقعيت او در اين اوضاع خواهيم داشت و در ادامه به روش فقهي و كلامي او كه مبتني بر خردگرايي و اجتهاد اصولي بوده و نيز فهم ايشان از سياست و جايگاه آن در شريعت، نوع نگرش سياسي او به انسان، چگونگي زيستن او به روش تقيه به عنوان راه‌كار حيات سياسي شيعيان در قلمرو سياسي سلاطين جور مي‌پردازيم. در پايان، مباحث ضرورت نظام سياسي و انواع متصور آن از نظر شيخ و مطلوب‌ترين شكل آن، منشا مشروعيت و دامنه اختيارات و وظايف حاكم و چگونگي تعامل او با مردم و آراي سياسي ايشان را مورد بررسي قرار داده‌ايم.» 

قرون سوم و چهارم هجري به دليل شرايط خاص سياسي و فرهنگي حاكم بر جهان اسلام، نقطه عطفي در حوزه دانش سياسي مسلمانان محسوب مي‌شود. در اين دوره، شيعيان در اثر فضاي باز سياسي و فرهنگي ناشي از ضعف عباسيان و نفوذ اميران آل‌بويه در بغداد، براي اولين بار وارد عرصه رقابت فكري و عقيدتي آزاد با ديگر فرقه‌هاي اسلامي شدند و با جمع‌آوري احاديث و تحليل‌هاي شيعي از تاريخ سياسي اسلام و بازبيني انديشه‌هاي فقهي و كلامي، دانش سياسي شيعه، نضج و گسترش يافت. نقش شيخ مفيد، از متكلمان و فقيهان برجسته شيعه در اين دوره، در پايه‌گذاري و رشد دانش سياسي شيعه در قالب كلام و فقه سياسي و فراهم ساختن زمينه براي تفريح انديشه‌ورزان بعدي شيعه، كليدي و اساسي بود.

بر اساس مطالب كتاب، ابوعبدالله محمدبن محمدبن نعمان حارثي بغدادي عكبري معروف به «ابن معلم» و «شيخ مفيد» در سال 336 هجري در قريه «سوبقه ابن‌البصري عكبرا» از توابع بغداد متولد شد. شيخ مفيد در دوران كودكي همراه پدرش كه از شيوخ و رؤساي شيعه بوده به بغداد آمد و در نزد ابي‌عبدالله الحسن‌بن علي‌البصري معروف به «جُعَل» در محله «درب رياح» و سپس نزد ابي ياسر، غلام ابي‌الجيش در محله «باب‌الخراسان» و علي‌بن عيسي‌الرماني، ابوالقاسم ابن قولويه، شيخ صدوق قمي، ابي غالب زراري، ابي‌عبدالله صميري، احمدبن عباس نجاشي، ابي‌الحسن احمدبن الحسن‌بن الوليد و پدرش، علوم مختلف از جمله ادبيات، فقه، كلام، تفسير و رجال را فرا گرفت و به زودي در همه اين رشته‌ها اهل نظر و در اندك زماني به زبان گوياي اماميه و رئيس‌الشيعه تبديل شد.

عالمان مشهوري نظير سيدمرتضي، سيدرضي، شيخ طوسي، نجاشي، سلّار، كراجكي، ابويعلي جعفري و برخي از علماي فرقه‌هاي مختلف اسلامي، همگي نزد شيخ مفيد تلمذ كرده‌اند. علاوه بر اين، به تعبير علامه حلي همه متاخران به نوعي از او استفاده كرده‌اند. شيخ مفيد آثار ارزنده‌اي در زمينه، فقه، كلام، تفسير، تاريخ اسلام، حديث و رجال از خود بر جاي گذاشته است.

با آغاز عصر غيبت امام معصوم(ع) و حاكميت شرايط خاص سياسي در دوره اول پس از غيبت، فقيهان شيعه با سوالات جدي درباره حكومت و مباني مشروعيت آن در عصر غيبت، چگونگي زندگي شيعيان در قلمرو اقتدار حكومت‌هاي موجود و چگونگي اجراي احكام مربوط به حدود، قضا، امر به معروف و نهي از منكر، جهاد، نماز جمعه و ... مطابق آيين شيعي و بالاخره حيطه مسووليت فقيهان شيعه در اين عصر مواجه شدند كه با مجاهدت‌هاي علمي عالماني چون شيخ مفيد و ابوالصلاح حلبي و ... شيعه توانست در مقام پاسخ‌گويي به اين پرسش‌ها برآيد. 

شيخ ابوالصلاح (374ـ 447 هجري) شاگرد برجسته دو تن از شاگردان برجسته شيخ مفيد، يعني سيد مرتضي و شيخ طوسي و از سوي ايشان براي تدريس و انجام امور ديني اهل بلاد حلب منصوب شده بود، وي در ادامه تلاش‌هاي استادان خويش در پاسخ به معضلات عصر غيبت، سعي كرد به تبيين مسائل مختلف درباره اصل ضرورت رياست و حكومت، مباني مشروعيت آن، چگونگي زندگي در قلمرو حكومت‌هاي موجود و وضعيت احكام حكومتي شيعيان بپردازد. با مراجعه به ديدگاه‌ها و نظريات وي در خلال ابواب مختلف فقهي از جمله باب قضا، اقامه حدود، جهاد، امر به معروف و نهي از منكر، نماز جمعه و ابواب كلامي از جمله مباحث امامت و غيبت، مي‌توان مجموع اين نظريات سياسي را استخراج كرد.

در تحقيق حاضر، با مراجعه به آرا و نظريات ايشان، تلاش شده انديشه سياسي ايشان را كه بيانگر چگونگي شكل‌گيري انديشه‌هاي اوليه فقهاي شيعه درباره مسائل سياسي است، بررسي و تبيين شوند.
 
براي رسيدن به اين مقصود، ابتدا تصويري اجمالي از زندگي و اوضاع سياسي، اجتماعي مركز خلافت عباسي و حكومت بلاد حلب در دوران حيات ايشان ترسيم شده است. آنگاه با بيان جايگاه سياست در انديشه آنان به اصل ضرورت رياست و حكومت پرداخته و با استنباط از نوشته‌هاي آنان، انواع حكومت و مباني مشروعيت هر يك از آنها را از ديدگاه وي مورد بررسي قرار داده است و در پايان ملزومات يك حكومت شيعي از منظر ايشان مورد بررسي قرار مي‌گيرد.

كتاب‌هاي قرآن كريم، ولايت فقيه از ديدگاه فقهاي اسلام، الكامل في‌التاريخ، العبر، معالم‌العلماء، تاريخ فخري، البدايه والنهايه، سلسله‌هاي اسلامي، غربان‌الزمان، فوائدالرجاليه، تاريخ ايران اسلامي، صلاة‌الجمعه، سرائر، خلاصة‌الاقوال، تاريخ بغداد، سلوك‌الملوك، تاريخ اسلام، ميزان‌الاعتدال، تاريخ خلفاء، الفقيه والدوله، طبقات سلاطين اسلام، امالي، المقنعه، انديشه‌هاي كلامي شيخ مفيد، رجال نجاشي، فلاسفه شيعه، معجم‌البلدان، اعيان‌الشيعه، قصص‌العلماء، الامل‌الآمل، المعتبر، التقريب‌المعارف، روضات‌الجنات، لغت‌نامه دهخدا، لسان‌الميزان، هدية‌الاحباب، ريحانةالادب و ... از منابع مورد استناد نويسنده در تدوين اين اثرند.

در انتهاي اين اثر، نمايه‌اي از آيات، روايات و اعلام نيز درج شده است.

چاپ نخست كتاب «انديشه سياسي شيخ مفيد و ابوالصلاح حلبي» در شمارگان 1200 نسخه، 156 صفحه و بهاي 33000 ريال راهي بازار نشر شد.