به گزارش خبرگزاري كتاب ايران(ايبنا)، گيتي ديهيم در مقدمه مفصلي كتاب نوشته : هنگامي كه در لواسان ساكن شدم و بي توجهي و حتي نظر منفي برخي از روستاييان را نسبت به زبان مادري خود مشاهده كردم، فكر گردآوري گويش‌ها و خرده‌گويش‌هاي كشورمان در ذهنم قوت گرفت. چه اين زبان‌ها را به خصوص خرده‌گويش‌هايي را كه نزديك تهران‌اند رفتني ديدم.
اما گردآوري و مطالعه كامل هر يك از اين زبان‌ها وقت زيادي مي‌طلبيد و شايد در يك عمر نتوان به بيش از تعداد اندكي از آن‌ها رسيد ولي صد سالي است كه زبان‌شناسان با تدوين اطس‌هاي گويش‌شناختي اين امكان را فراهم كرده‌اند كه بتوان از همه گويش‌ها يا خرده‌گويش‌ها تعدادي واژه و ساخت پايه را جمع كرد و روي نقشه آورد تا يادگاري از آن‌ها باقي بماند و در ضمن، وقت بالنسبه كوتاه‌تري صرف شود.
البته اطلس گويش‌شناختي كه معمولا شامل هزار تا هزار و پانصد واژه است به هيچ وجه جاي تمام واژه‌ها و قواعد دستوري يك زبان از ياد رفته را نمي‌گيرد، ولي وقت تنگ است و بايد دست جنباند. به اين دليل تصميم گرفتم كه به تدوين اطلس گويش‌شناختي بپردازم. دفتر پژوهش‌هاي فرهنگي با خوشرويي پذيرفت كه مخارج اين كار بپردازد و بنا شد كه به طور آزمايشي اطلسي را در منطقه قصران تهيه كنم.
وي در اين كتاب به انگيزه انتخاب قصران و گويش شناختي آن نيز اشاره كرد و معتقد است كه انتخاب اين منطقه آن بود كه قصران را مي‌شناختم، زيرا چند سال پيش پژوهشي درباره خرده‌گويش‌هاي اين منطقه انجام داده بودم.
مراحل تهيه اطلس گويش‌شناختي
در اين اطلس نقشه‌اي براي هر واژه تهيه شده و روستاهاي مختلف را روي نقشه با يكي از حروف‌هاي الفبا نشان داده و تلفظي را كه پاسخ‌گوي اين روستا براي واژه مورد نظر ارايه شده، در مكان جغرافيايي آن آورده است. در برخي صفحات، در زير نقشه فهرستي از نام تمام روستاها و حرف‌هاي الفبا كه نشان دهنده هر كدام است ارايه شده است.
علاوه بر تلفظ هر واژه در هر روستا، تمام توضيحاتي را كه پاسخ‌گو در هنگام پاسخ دادن به پرسش‌نامه درباره واژه مورد نظر ارايه داده است در زير نقشه همان واژه آورده است. براي اين كه مشخص شود نام اين پاسخ‌گو چه بوده است نام هر پاسخ‌گو را با عددي نشان داده است. در نتيجه حروف الفبا به اضافه عددي كه پيش از هر توضيح آمده به ما مي‌گويد كه كدام پاسخ‌گو و از كدام روستا آن توضيح را داده است.
فهرست واژه‌هاي به كار رفته در اين اطلس خانواده، بدن، طبيعت، هوا، زمان، دين، اعداد، از تولد تا مرگ، مزرعه، جانوران، غذاها، خانه و اثاثيه آن، صفت و قيد، نكته‌هاي دستوري و نكته‌هاي تلفظي است.
چند پيشنهاد براي تهيه اطلس‌هاي گويش‌شناختي
وي پيشنهادي را درباره تهيه اطلس‌هاي گويش‌شناختي ارايه كرده است كه چه خوب بود مراكز ديگري كه در كشور به كار تهيه اين اطلس‌ها مشغولند با هم در ارتباط بودند تا بتوانند از تجربه‌هاي يكديگر استفاده كنند و به خصوص اين كه دوباره كاري صورت نگيرد. اين پژوهشگر باورمند است كه چه خوب بود سازماني همه اين مراكز را زير نظر بگيرد و ارتباطي بين پژوهشگرهايي كه به تهيه چنين اطلس‌هايي مشغولند برقرار كند. براي مثال مي‌داند كه در كشور فرانسه در اين زمان تهيه بيست و پنج اطلس در نواحي مختلف در حال اجراست ولي همه تحت سرپرستي مركز ملي پژوهش‌هاي علمي هستند.
مطلب ديگر مسأله تربيت پژوهشگراني براي رفتن به روستاها براي مصاحبه با گويشوران و سپس آوانويسي آن چه ضبط شده است. اگر بخواهيم به طور اصولي به ضبط و ثبت گويش‌ها، خرده‌گويش‌ها و تهيه اطلس‌هاي گويش‌شناختي بپردازيم وجود چنين افرادي بسيار لازم خواهد بود.
نويسنده براي تهيه اطلس، در مرحله نخست، پرسش‌نامه‌اي شامل تعدادي واژه و جمله فراهم آورده، سپس كار را با پيشنهادهايي كه زبان‌شناسان ايراني مانند صادق كيا، پرويز ناتل خانلري در اين زمينه داده بودند آغاز كرده ولي روش كار را تا آن جا كه توانسته آثار آن‌ها را به دست آورده و از گويش‌شناسان فرانسوي و انگليسي گرفته است. بالاخره پرسش‌نامه‌اي شامل 1200 واژه و جمله فراهم كرده كه در بخش دوم كتاب آمده است اما براي اطلس گويش‌شناختي قصران داخل 300 واژه را برگزيده كه به طور آزمايشي به كار برده است.
وي معتقد است كه در چنين پرسش‌نامه‌اي بايد واژه‌هاي زندگي روزمره و مربوط به تمام جنبه‌هاي زندگي روستايي را آورد اما براي اين كه گويشوران، آن‌ها را به طبيعي‌ترين صورت و با تلفظ واقعي ادا كنند بهتر است در زمان مصاحبه وضعيتي مانند هنگام حرف زدن معمولي به وجود آورد و واژه‌ها را در آن وضعيت از دهان گويشوران بيرون كشيد. به اين منظور براي هر واژه گزينش يافته، جمله‌اي استفهامي و تا حد ممكن ساده ساختيم كه واژه مورد نظر پاسخ آن باشد.
نكته‌هاي زباني
نويسنده، واژه‌هاي موجود در پرسش‌نامه را در درجه نخست از نظر تلفظ مورد تحقيق قرار داده است. ولي علاوه بر آن، بخشي به نام «برخي نكته‌هاي تلفظي» نيز در پرسش‌نامه وجود دارد كه در آن خصوصيات تلفظي تعدادي روستا در سطح ايران را كه از گويش‌نامه‌هاي موجود بيرون كشيده است و منظور اين بوده كه ببند روستاي مورد نظر اين خصوصيات را كه اكثرا از زبان‌هاي باستاني ايران سرچشمه گرفته است دارد يا خير؟ در اين بخش گاهي واژه‌هايي را آورده است كه قبلا در يكي از مبحث‌ها آورده بود و علت اين است كه خواسته است اين نكته‌ها كامل و جامع باشد. برخي مسايل مربوط به صرف و نحو را هم در تعدادي تركيب و جمله مورد مطالعه قرار داده است. اين كتاب داراي 300 واژه است كه هر كدام از بخش‌ها در ابعاد كوچكتري آمده است.
تكيه بر پژوهش ميداني
پژوهش ميداني در اين كتاب بر عهده مولف و ديگر گويش‌شناسان بوده است. وي معتقد است كه اشخاص معمولا نمي‌خواهند كه ساعتي از وقت خود را در اختيار كاري بگذارند كه از چند و چون آن بي‌اطلاع‌اند و با شخصي به مصاحبه بنشينند كه او را نمي‌شناسند. بعد هم كه برايشان توضيح داده مي‌شود كه منظور از انجام اين كار اين است كه از زبانشان كه در حال از بين رفتن است اثري بماند، شايد بعضي‌ها فكر كنند كه خوب چطور مي‌شود كه زبانشان از بين برود و از خود اثري نگذارد!
اصلا هرگز به زبانشان فكر نكرده‌اند. برخي ديگر هم حتما فكر مي‌كنند كه اين زباني كه داغ دهاتي بودن را بر آن‌ها مي‌زند اصلا چه فايده‌اي دارد به خصوص كه دهاتي بودن مساوي است با زندگي بخور و نمير و بي‌بهره بودن از همه راحتي‌هايي كه شهري‌ها دارند. چنين اشخاصي مسلما با پژوهشگر همكاري نمي‌كنند تنها فهيمده‌ترها و مسوول‌ترها قبول زحمت مي‌كنند كه البته عده‌شان زياد نيست. افرادي هم هستند كه به دليل حفظ شوون، تلفظ واقعي خود را بروز نمي‌دهند و نگرانند كه مبادا بر آن‌ها برچسب دهاتي زده شود و حتي با پاسخ‌هايشان پژوهشگر را گمراه مي‌كنند. نويسنده اين مطالب را با توجه به سابقه چند ساله كار در اين منطقه و تجربه‌هاي خود و آن چه ديده و شنيده اظهار مي‌كند.
شرايط مصاحبه شونده
مولف كتاب معتقد است كه از قديم گفته‌اند به عنوان پاسخ‌گو براي اين نوع پژوهش‌ها بايد افراد مسن‌تر را انتخاب كرد كه قاعدتا هنوز واژه‌ها و تلفظ‌هاي قديمي‌تر را به ياد دارند و احتمالا به كار مي‌برند. همچنين گفته‌اند كه حداقل بايد دندان‌هاي جلوي اين شخص سالم باشد كه بتواند صامت‌ها را درست تلفظ كند و در طول زندگي به ويژه تا پانزده سالگي به مسافرت‌هاي دراز مدت نرفته باشد كه در نتيجه آن تحت تأثير تلفظ نواحي ديگر باشد. همچنين اگر شخص بي سواد باشد بهتر است زيرا آشنايي با صورت نوشتاري زبان امكان دارد بر تلفظ واژه‌ها در گفتار طبيعي اثر بگذارد.
پاسخ‌گويان زن نيز بر مردها ترجيح دارند زيرا زنان به دليل اين كه اكثر وقت خود را در خانه مي‌گذرانند مانند مردان تحت تأثير طرز بيان و تلفظ مردم خارج از خانه نيستند و خصوصيات قديمي زبان را بهتر حفظ كرده‌اند ولي البته يافتن زنان به عنوان پاسخ‌گو بسيار مشكل‌تر از يافتن مردان است.
اطلاعاتي درباره منطقه قصران
قصران منطقه‌اي بسيار كهن است كه نام آن حتي در تورات نيز آمده است و در آن زمان كه خطه ري مركزي سياسي بوده يكي از شهرستان‌هاي آن محسوب ميشده است. در تقسيمات جغرافيايي كنوني اين شهرستان ديگر به صورت قديم وجود ندارد ولي حسين كريمان با كتاب قصران خود آن را از نو زنده كرده است. گيتي ديهيم نيز به تبع او درباره زبان اين منطقه به پژوهش پرداخته است. قصران از ديرباز به دو بخش قصران داخل (لواسانات، رودبار قصران) و قصران خارج (تهران، شميرانات) تقسيم ميشده است. چون در حال حاضر قصران خارج از حالت روستايي بيرون آمده است بنابراين محدوده كار اين اطلس به قصران داخل كاهش داده شده است.
زبان منطقه قصران به نوشته حسين كريمان
در ري و نواحي آن و از جمله قصران در قرن‌هاي سوم و چهارم هجري، به روزگار علويان و آل زيار و آل بويه، چنان كه در مبحث تاريخ و نيز در ذكر قبايل و نژاد قصران گذشت، ديالمه راه داشتند و به اين سبب زبان طبري يا مازندراني نيز در قصران نفوذ يافت. زبان عمومي مردم قصران لهجه‌اي از زبان باستاني پهلوي رازي است كه زبان طبري يا مازندراني، كه از ريشه و بن زبان‌هاي ديرين ايراني است و عربي و اندكي تركي بدان در آميخته و از زبان دري نيز در قرون اسلامي تأثير يافته است و هر چه از ري به مازندران نزديك‌تر شويم بر ميزان لهجه مازندراني به همان نسبت افزوده مي‌شود چنان كه در لهجه ميگون، شهرستانك، لالان، زيايگان، روته، گرمابدر، شمشك و دربندسر لهجه مازندراني غلبه دارد. زبان مردم قصران خارج از مردم قصران داخل به زبان رازي باستاني نزديك‌تر است. ميان لهجه‌هاي آبادي‌هاي هر يك از اين دو بخش اختلاف اصولي زيادي موجود نيست و سخن يكديگر را به راحتي مي‌فهمند، نهايت آن است كه گاه ميان آبادي‌ها به طرز اشتقاق كلمات و لحن صوت و اداي مصوت‌ها و تصريف افعال تفاوت گونه‌اي مشاهده مي شود.
«اطلس گويش‌شناختي قصران داخل» با پژوهش ميداني گيتي ديهيم گردآوري شده است. اين اطلس در 350 صفحه با بهاي 9 هزار تومان به كوشش انتشارات سروش با همكاري دفتر پژوهش‌هاي فرهنگي منتشر شده است.
شنبه ۱۸ مهر ۱۳۸۸ - ۱۷:۱۲
نظر شما