اگر بخواهیم تعریفی از علم در معنای اصطلاحی آن بدهیم باید گفت؛ روشی است نظاممند درباره نگرش انسان به طبیعت که با روشهای معین بدست میآید و هدف آن برقراری رابطه ثابت بین پدیدارهاست. در واقع تلاشی برای فهم و تفسیر جهان. حال اگر بخواهیم بدانیم که شبه علم چیست بنا به اعتقاد بسیاری از کارشناسان تولید محتوا در این زمینه شبه علمی دروغی است که لباس علم بر تن کرده است. طالعبینی، خلقتگرایی زمین جوان، ایریدولوژی و غیبگویی با آب نمونههای فاحش شبه علم هستند. محمدرضا توکلصابری در گفتوگو با ایبنا به اهمیت مرز علم و شبهعلم پرداخته است.
شرح این گفتوگو را در ادامه میخوانید.
با توجه به اینکه همواره یکی از خوراکهای رسانههای زرد مباحث مربوط به دانشنماها يا شبه علم است به نظر شما مفاهیم دانش نماها ( pseudoscience) چه ویژگیهایی دارند و چگونه میتوان میان آنها با گزارههای علمی تفاوت قائل شد؟
دانشنماها و يا شبه علم عبارت است از مجموعه نظريهها و روشهایى است كه براى توضيح موضوعات و پديدههاى طبيعى به كار مىرود، اما از روش علمى استفاده نمىكند، منطق علمى ندارد، مغالطه منطقى در آن زياد است و توسل به مطالب فراعادى (paranormal) در آن فراوان است. شبه علم به هيچوجه علم يا دانشورزى و يا نوعى از آن نيست. شبه علم معلومات قلابى است كه سعى دارد خود را به جاى علم (science) جا بزند. مرز مشخصى ميان علم (science) و شبه علم (pseudoscience) وجود ندارد، يعنى ميان يک دانش جدى مانند ستارهشناسى در يک انتها و احكام نجوم يا آسترولوژى در انتهاى ديگر مرز قاطعى وجود ندارد. يعنى وجه افتراق (demarcation line) بين علم و شبه علم وجود ندارد. زيرا دانش جدى و دقيق، دانش تقريبا دقيق، دانش بد، و شبه دانش وجود دارد كه در دو سر يک طيف گسترده قرار دارند.
در واقع علم يا دانش (science) مجموعه معارف سازمان يافتهاى است كه از طريق مشاهده و آزمايش صحت و كذب آن تعيين مىشود. شبه علم عبارت از اطلاعاتى است كه وانمود مىكند كه علم است و مىخواهد خود را به جاى آن جا به بنشاند اما هيچ یک از روشهاى آنرا براى مطالعه و بررسى به كار نمىگيرد. شبه علم، علم نيست بلكه علم دروغين است. دانشمندان هيچ چيزى را بدون مشاهده، آزمايش رد و يا قبول نمىكنند. آنها هر پديدهاى را قابل بررسى و تحقيق مىدانند، حتى موضوعات شبه علمى و فراعادى را. اما اگر پس از بررسى و تحقيق سند و مدركى دال بر وجود آنها نيافتند، آنها را براى هميشه به كنار مىگذارند. اما خصلت شبه دانشمندان اين است كه هيچگاه يافتههاى دانشمندان را قبول نمىكنند و بر عقيده خود اصرار مىورزند.
شبه علم همانند يک مكتب و فرقه مذهبى عمل مىکند و طرفداران آن به علت ايمان به حقانيت باورهاى خود سرسختانه از آنها دفاع مىكنند. شبه علم هيچگاه تغيير و تحول نمىيابد، روزآمد نمىشود و كشف جديدى در آن انجام نمىشود. پيشرفتهاى علمى در رشتههاى علمى به همه رشتهها اثر مىگذارد. كشف ساختمان ملكول دى.ان.ای تغييرات عظيمى در زيستشناسى، پزشكى، كشاورزى، و حتى جرمشناسى ايجاد كرد. اما چون در شبه علم اين اكتشافات صورت نمىگيرد، تغييراتى هم ايجاد نمىشود. طرفداران بشقاب پرنده، هوميوپاتى، احكام نجوم، طب سوزنى، طب خرافى و عوامانه، عرفان حلقه، انرژىدرمانى، و پاراپسيكولوژى هنوز هم همان حرفهاى بنيانگذاران اين رشتهها را مىزنند.
شبه دانشمندان به مشاهده و آزمايش براى اثبات و رد فرضيههايشان بهايى نمىدهند. در حالى كه دانشمندان پيوسته از اين روش استفاده مىكنند و فرضيههايى كه براثر كوششهاى پى در پى آنها نتوانستند رد شوند به جا مىمانند. چنين كوششى در شبه علم انجام نمىشود. شبه دانشمندان برخلاف دانشمندان، هميشه سعى دارند فرضيهها و نظريههاى خود را اثبات كنند. هيچگاه به ابطال و رد فرضيهها و نظريههاى خود نمىپردازند. زيرا نظريهها و فرضيههاى آنها يا ابطالناپذيرند يا اگر ابطالپذير باشند، آنها از انجام آزمايش براى صحت فرضيه و نظريه خوددارى مىورزند و نتيجه آن را قبول ندارند. ريچارد فاينمن فيزيکدان آمريكايى در مورد صداقت علمى مىگويد: اگر قرار است به آزمايشى بپردازيد، بايد تمام چيزهايى را كه فكر مىكنيد آن را بى اعتبار مىكند و تمام عللى را كه مىتوانند نتايج شما را توضيح دهند گزارش كنيد. نه اينكه فقط چيزهايى كه آن را تاييد مىكند. در واقع شبه علم پر است از توضيحات متافيزيكى.
اصولا چه عاملی باعث مى شود که برخی نویسندگان و ناشران در کتابهایشان و حتی رسانههای مکتوب به جای پرداختن به علم به شبه علم بپردازند آیا پرداختن به مباحث علمی به تنهایی دارای جذابیت نیست؟
عوامل متعددى در ترويج شبه علم دخالت دارد. يكى ساده بودن آنها است. توضيح نظريه نسبيت اينشتن يا نيوتون و يا نظريه ميكروبى بيمارىها و يا مكانيسم وراثت چندان آسان نيست و براى يک فرد عادى دشوار است، اما يک مدعى شبه علم اگر بگويد كه بيمارىها در اثر نفرين يا چشم زخم ايجاد مىشود و يا خرما بخوريد تا چشمهاى فرزندتان آبى شود براى كسى كه دانش ندارد آسانتر فهميده مىشود. نكته ديگر گروههايى هستند كه با سرمايهگذارى و تبليغ شبه علم از آن منافع مادى مىبرند و منافعى در آن دارند. طرفداران «عرفان حلقه» از اين گروه هستند. نبودن افراد متخصصى كه دانشهاى نو را بشناسند و آن را به زبان ساده براى مردم توضيح دهند نيز از علل ديگر آن است. علم و نظريههاى علمى بسيار زيبا هستند زيرا قوانين اين جهان را براى ما توضيح مىدهند. جذابيت آنها به خاطر زيبايى آنهاست. درحالیکه شبه علم چنين زيبايى و جذابيتى را ندارد.
تفاوت ژانر علمی تخیلی با شبه علم را در کتابها در چه مواردی میتوان یافت با توجه به اینکه ژانر علمی تخیلی میتواند زمینهساز بروز یافتههای علمی باشند چه تفاوتی میان این دو وجود دارد؟ آیا شبه علم هم میتواند عامل جذب مردم به علم شود؟
افسانه هاى علمى و تخيلى مىتواند به كشف و توسعه علم كمک كند. زيردريايى، يا ماهوارهها اولين بار در افسانههاى علمى تخيلى مطرح شدند و بعدها فناورىهاى جديد ساخت آنها را ممكن است. افسانههاى علمى تخيلى قوانين طبيعت و نظام مادى جهان طبيعت را قبول دارند و بر اساس اين قوانين داستانها و افسانههاى خود را مىسازند. ولى شبه دانشورزى اين قوانين را قبول ندارد. ترويج شبه علم منجر به ضد علم و نادانى مىشود. شبه علم، يک معرفت دروغين و كاذب است. ترويج شبه علم باعث عقبافتادگى يک جامعه مىشود. اكنون كه ايران دارد به سوى خودكفايى علمى و فنى گام بر مىدارد، رسانههاى عمومى بايد بسيار هشيار باشند تا به نشر و ترويج شبه علم نپردازند.
پیش از این اشارهای درباره انرژی درمانی داشتید با توجه به اینکه این روزها کتابهای زیادی درباره انواع انرژی یا انرژیدرمانی منتشر میشود چگونه میتوان مرز آن را با علم تمییز داد؟
كاملا همين طور است. انرژى درمانى از موضوعات شبه علمى است. انرژى يک مفهوم فيزيكى و مادى است. ما انرژى الكتريكى، مغناطيسى و اتمى داريم. اين انرژىها خاصيت مادى دارند، مىتوان آنها را با وسايل مختلف نشان داد و اندازه گرفت. ولى وقتى طرفداران شبه علم صحبت از انرژى مىكنند، از يک پديده غيرمادى صحبت مىكنند، مانند انرژى روانى. اگر به آنها بگوييد اين را نشان بده و يا اندازه بگير، از اين كار عاجزند. موضوعات علمى قابل توصيف و اندازهگيرى هستند. اين نوع شبه علم بيشتر از آمريكا آمده است و متاسفانه دارد وارد دانشگاهها و حوزه هاى علميه ما مىشود.
آیا فرضیههای علمی میتوانند دارای درجههای متفاوتی از شبهعلم یاشند؟
فرضيههاى علمى متافيزيک را از خود بيرون كردهاند و به هيچ وجه نمىتوانند شبه علم را در خود جاى دهند. فرضيههاى علمى ممكن است، اشتباه، نادرست و تاحدى درست باشند. اما با آزمايش و مشاهده مىتوانند تاييد و يا رد شود. فرضيههاى علمى اگر ذرهاى از شبهعلم را در خود داشته باشند، به سرعت مشخص مىشود. ملاک درستى و يا نادرسى فرضيههاى علمى تجربه است. اما فرضيههاى شبه علمى را نمىتوان آزمايش كرد و اگر آزمايش شدند و رد شدند، طرفداران آنها از پذيرفتن نتايج سر باز مىزنند. اصولا بسيارى از فرضيههاى شبهعلمى قابل رد كردن نيستند و بر پايه اعتقاد طرفدارانشان ترويج شده و باور مىشود. فرضيههاى علمى ممكن نيست كه درجههاى متفاوتى از شبه علم باشند، چون فرضيههاى علمى بايد با معلومات پيشين، قوانين طبيعت، و نيز عقل سليم و منطبق مطابقت داشته باشند. شبه علم فاقد يكى يا همه اين موارد است.
در کل ارزیابی شما از وضعیت تولید محتوا علمی چیست؟
وضعيت توليد علم در ايران كمى است و نه كيفى. با ايجاد دانشگاههاى متعدد كه اكثريت عظيمى از آنها آموزشگاهاى درسى است تا دانشگاه، تعداد استادان زياد شده است و طبيعى است كه اينها براى طى كردن مدارج دانشگاهى بايد مقاله بنويسند. دانشگاه به مفهومى كه در غرب وجود دارد جايى است كه در آن تحقيق و پژهش آزادانه انجام مىگيرد. در بسيارى از اين دانشگاهها فقط آموزش انجام مىگيرد. در بعضى از دانشگاهها پژوهشهاى خوبى انجام مىگيرد، اما در كنار آنها مقالات تقلبى هم توليد مىشود كه در موسسات جلوى دانشگاه توليد شده است. به موسسات جلوى دانشگاه رجوع كنيد. هرنوع مقاله و يا تز و يا كتاب را مىتوانيد بخريد. بعضى از استادان دانشگاهها به اين ترتيب مدرک خود را گرفته، استاد شده، مقاله و كتاب نوشتهاند (درواقع برايشان نوشتهاند) و ترفيع پيدا كردهاند. درصد قابل توجهى از اين مقالات كپى مقالههاى ديگر و يا كپى محققان پاكستانى، هندى، ترک و عرب است. اين مقالات رابطهاى با صنعت و مشكلات كشور ايران ندارند. كپى و رونوشتى از موضوعاتى هستند كه در نشريههاى علمى مورد بحث قرار گرفتهاند. مقالات نشريههاى علمى معمولا رابطهاى با مشكلات اجتماعى و صنعتى يک جامعه دارند. تعداد زيادى از اين مقالات چنين رابطهاى را با جامعه ايران ندارند. اصولا دانشگاهها فارغ از مشكلات جامعه و صنعت، شهر و محله خود به پژوهش مى پردازند، چون راه حلی برای اين نوع مشكلات ندارند. آنها فقط مىتوانند به مشكلات آكادميك بپردازند كه در نشريههاى علمى رشتههاى خودشان است و پژوهشگران جهان دنبال حل آنها هستند.
نظر شما