خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)- علی احسانی: دزدی از بانک آن هم با یک قالب صابون که به شکل کلت کمری ساخته شده بود، برای نگارنده بامزه‌ترین تصویری است که از «وودی آلن» از سال‌های دور در حافظه ثبت شده. آلن در آستانه ورود به دهه هشتم زندگی‌اش هنوز با اندام نحیف خود همچنان سالی یک فیلم روانه سینماهای جهان می‌کند. هر چند که فیلم‌های دو دهه اخیرش به قوت و صلابت فیلم‌های دهه 80 و 70 وی نیست ولی با این حال در سینمای این روزهای دنیا که اغلب محصولاتش شبیه پلی استیشن شده، دیدار این کمدین باسابقه که به شیوه‌های مختلف عشق و مرگ را در آثارش سبک و سنگین می‌کند هنوز جذبه دارد. دوشنبه 10 آذر (1 دسامبر ) با تولد وودی آلن مصادف است. به همین بهانه کتاب «وودی آلن» از مجموعه کتاب کوچک کارگردانان را ورق زده ایم.
 
مسرت با چاشنی اندیشه‌های جدی
شوخی سازی و خلق موقعیت‌های کمیک در قیاس با سایر گونه‌هایی که در روایت لحاظ می‌شود کار چندان آسانی نیست. شوخی‌های کلامی کمتر در حافظه تاریخی مخاطب استوار می‌ماند و این موقعیت‌های ناب کمیک است که ارزش و قرب این گونه سینمایی را دو چندان می‌کند. مارتین فیتس جرالد مؤلف کتاب «وودی آلن» اعتقاد دارد: «هیچ کس کمدین ها را جدی نمی‌گیرد. در موارد نادری که کمدین ها نقشی با احساس و جدی را ایفا می‌کنند، اغلب بسیار خوب ظاهر می‌شوند؛ زیرا مهارت و حس زمان بندی‌شان چنان خوب پرورش یافته که حتی در یک درام هم به خوبیِ یک اثر کمدی نتیجه می‌دهد. ایده‌های یک شوخی بیش از آن که تلویحی ضمنی باشند، صریح و بی پرده‌اند. یک شوخی گذشته از این که با چه دشواری و مهارت استادانه ای ساخته شده، باید خود انگیخته نیز به نظر برسد. در مورد وودی آلن این مایه مسرت است که او کمدینی است با اندیشه‌های جدی و در همان حال که تنش می‌آفریند، ما را به خنده نیز وا می‌دارد.»
 
نزدیک 5 دهه است که آلن به شکل مستمر فیلم می‌سازد؛ آن هم به یک سبک و سیاقی خاص که منحصر به خودش است. اغلب ستارگان قدیمی و تازه نفس هالیوود رغبت فراوانی برای مشارکت در پروژه‌های وی دارند. هر چند که او فیلم‌هایش را با بودجه‌های ناچیزی به خط پایان می‌رساند. در صفحه 15 کتاب می‌خوانیم: «آلن از آزادی عملش بهره می‌گیرد. اغلب فیلم نامه را سر صحنه بازنویسی می‌کند و در هر فیلم پس از تدوین اولیه، تا حدود پنجاه درصد فیلم را دوباره فیلم برداری می‌کند؛ امکان فیلم برداری دوباره حتی در قرارداد تمام بازیگران قید می‌شود. در مورد تهیه کنندهای شرکت‌های فیلم سازی نیز به این ترتیب است که تا آلن تصمیم نگیرد نسخه نهاییِ آماده نمایش را به آن‌ها نشان دهد، اجازه ندارند متن فیلم نامه یا حتی یک تصویر را ببینند.»
 
مرگ سلانه‌سلانه در می زند
کلام در فیلم‌های آلن نقش محوری دارد. او با این اهرم انسان‌ها و جوامع را به بازی می‌گیرد. آلن با سُنبه فکر به چانه زنی با روشنفکران می‌پردازد. مانور روی مسائل جدی بشری برای قهرمان‌های فیلم آلن موقعیت‌های بدیهی و ملموسی را شکل می‌دهد که گاه به‌جای خندان بر ذهن و اندیشه مخاطب سوهان می‌کشد. مؤلف کتاب یادآور می‌شود: «دیدن تمام فیلم‌های آلن با یک توالی دقیق، همچون یک دوره آموزشی است. با دیدن آن‌ها به ناگاه دلیل دلبستگی او را به داستایفسکی، برگمان، کوروساوا و دیگر بزرگان قرن بیستم در می‌یابیم – همه آن‌ها از مرگ سخن می گویند. اما این تمام ماجرا نیست، زیرا او از ویژگی خود انگیخته موسیقی جاز، احساسات گرایی کول پورتر (نویسنده نمایشنامه و برنامه‌های طنز) و خنده برادران مارکس لذت می‌برد. مرگ اجتناب ناپذیر است. عشق غیر قابل پیش بینی است، پس تا می‌توان باید از زندگی لذت برد. در فیلم مُهر هفتم برگمان (1956) مرگ شطرنج بازی می‌کند. زندگی یک بازی است. گاه برنده می‌شویم، گاه می‌بازیم، اما نفس بازی کردن نشانه زنده بودن ماست. شطرنج برای وودی آلن بیش از حد فاضلانه است. او ترجیح می‌دهد تا با مرگ بازیگوشانه تر بازی کند، و این طور به نظر می‌آید که او کاملاً از وجود خود لذت می‌برد.»
 
خانواده در شکل گیری منش و رفتارهای اجتماعی فرد از اهمیت ویژه ای برخوردار است. یکی از چالش‌های شخصیت‌های محوری اغلب فیلم‌های آلن، مناسبات تنش‌زای قهرمان با خانواده خود است. خود آلن از خانواده پر تنشی به اجتماع گام گذاشت. در فصلی از کتاب می‌خوانیم: «تجربه آلن از فقر کاملاً واقعی بود – پدر و مادرش مدام بر سر پول مشاجره می‌کردند. همچنین – در کودکی – برای نخستین بار با مقوله مرگ رو به رو شد. هنگامی که سه سال داشت و در تختش خوابیده بود، پرستارش چنان محکم قنداقش کرد که داشت خفه می‌شد. او به آلن گفته بود می‌تواند خفه‌اش کند و او را در سطل آشغال بیندازد، به طوری که هیچ کس هم متوجه نشود. آلن از آن زمان از فضاهای بسته هراس دارد؛ او هرگز در آسانسور و تونل‌های طولانی قدم نمی‌گذارد.»
 
روزهای سایه روشن
آلن به کرات در فیلم‌هایش با رسانه‌هایی چون سینما و تلویزیون به کلنجار پرداخته و قدرت خلاقه هنرمند را زیر ذره بین نگاه خود برده است. «پایان هالیوودی» محصول سال (2002) یکی از مطرح‌ترین ساخته‌های آلن در دوران کهن‌سالی است که مورد توجه منتقدان و سینمایی نویسان قرار گرفت. از زاویه نگاه «صفی یزدانیان» منتقد با سابقه درباره این فیلم در صفحه 181 کتاب می‌خوانیم: «پایان هالیوودی، جدا از این، مثل بسیاری دیگر از کمدی‌های آلن، فیلم غمگینی هم هست. غمگین است چون وودی آلن هرگز فراموش نمی‌کند به یاد خودش و ما بیاورد که اگر چه هر طور شده این زندگی را با عشق و نیرنگ و خوشی و شوخی و مهربانی و دروغ کنار هم سر می‌کنیم، و سر هم می‌آوریم، اما سرانجام محتوم همه مان تنهایی است، همان تنهایی که گونه ای تمرین برای مرگ همه مان است.»
 
نشر آوند دانش کتاب «وودی آلن» از مجموعه کتاب کارگردانان را نخستین بار زمستان سال 1382 با شمارگان دوهزار و 200 نسخه روانه بازار کرد. چاپ دوم این کتاب با ویرایش و اضافات در زمستان 1390 به دست مشتاقان سینما رسید. مؤلف کتاب مارتین فیتز جرالد نام دارد و برگردان آن به فارسی توسط مژگان محمد انجام شده است. ارزش مادی که ناشر برای این کتاب در نظر گرفته چهارهزار و 500تومان است.