سرویس مدیریت کتاب خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): انتشار پیام مسئول پیشین کتابخانه سازمان برنامه و بودجه در فضای مجازی درباره تعطیلی قریب‌الوقوع این کتابخانه قدیمی، واکنش‌برانگیز و موجب نگرانی اهالی کتاب و استادان پیشکسوت کتابداری شد. کتاب‌های این کتابخانه ارزشمند، به‌گفته کارشناسان جزو منابع کم‌نظیر کشور محسوب می‌شوند؛ ویژگی که بی‌تردید مسئولان سازمان برنامه و بودجه نسبت به آن آگاهی دارند. حتی اگر در ظاهر تعطیلی این کتابخانه که بیش از ۴ دهه قدمت دارد، اعلام نشود اما نگرانی بابت برخی شنیده‌ها درباره تخلیه این کتابخانه و انتقال منابع آن به محلی دیگر که گفته می‌شود استاندارد نیست، نگران‌کننده است.

 

علی میرزایی، روزنامه‌نگار و سردبیر مجله نگاه نو و رئیس پیشین کتابخانه سازمان برنامه و بودجه که ۲۵ سال پیش در این کتابخانه فعالیت می‌کرد، یکشنبه ۱۳ اسفندماه، با انتشار پیام در فضای مجازی درباره این کتابخانه نوشت؛

«این روزها مکرر شنیده‌ام که تصمیم گرفته‌اند کتابخانه سازمان برنامه و بودجه را جمع کنند. باور نکردنی است. این کتابخانه افتخار سازمان و حتی کشور است. در این کتابخانه مهم‌ترین اسناد برنامه‌ریزی توسعه ایران و جهان سازمان داده شده. طبقه‌بندی شده و نگهداری می‌شود. این کتابخانه سال‌ها چشم و چراغ سازمان بود. فقر اطلاعات شبکه برنامه‌ریزی کشور با منابع این کتابخانه برطرف می‌شد. چه خون دل‌ها خورده شد. چه زحمات طاقت‌فرسا کشیده شد من که باور نمی‌کنم.

هرکس که در توان دارد از نابود شدن این منابع و تعطیل شدن این کتابخانه جلوگیری کند. چند روزی است زندگی به کامم تلخ شده است. گروهی کتابدار متخصص، دست کم هشت سال برای بسامان درآوردن مدارک موجود در این کتابخانه کار کردند. کار عاشقانه. بعد از آن هم خوشبختانه کتابخانه رو به تعالی داشت. اما انتشاراتش را تعطیل کردند که باعث حیثیت علمی سازمان بود و حالا نوبت به کتاب‌های بی‌زبان و مظلوم افتاده است. اگر در توان دارید کوتاهی نفرمایید. جلوی اجرای این تصمیم را بگیرید.»

اینکه این تصمیم گرفته شده یا گرفته خواهد شد را نمی‌دانیم؟ اما یکی از شاخص‌های توسعه‌یافتگی کشورها براساس استانداردهای سازمان ملل متحد کتابخانه‌ها و مراکز اسنادی هستند، کتابخانه‌ها و مراکز تخصصی در کشور باید حفظ و گسترش پیدا کنند؛ چراکه به‌گفته استاد فتاحی، استاد پیشکسوت کتابداری و بنیانگذار کتابخانه سازمان برنامه و بودجه کشور این کتابخانه و کتابخانه‌های استانی که همراه با آن در تمام کشور تاسیس شده، قدرت کشور را در میزان دسترسی و سازماندهی اطلاعات افزایش می‌دهد.

کتابخانه مرکزی سازمان برنامه و بودجه، سال ۶۱ تاسیس شده اما این کتابخانه پیش از انقلاب اسلامی ایران نیز فعالیت داشته است. این کتابخانه با ۱۲۰۰ متر مربع مساحت در دو طبقه مجزا فعالیت می‌کند. در این کتابخانه تخصصی کتاب‌های حوزه برنامه‌ریزی، بودجه‌ریزی و فنی وجود دارد و حدود ۳۰ هزار رکورد در بخش اسناد، آرشیو مطالعات و نقشه‌های عمرانی کشور را در خود جای داده است که از این آمار ۱۲ هزار عنوان گزارش و ۱۹ هزار عنوان نقشه است و در هر رکورد نقشه، به‌طور میانگین ۷۰ فایل نقشه با قطع‌های متفاوت موجود است. کتابخانه مرکزی سازمان برنامه و بودجه کشور ۵۰ هزار و ۸۹۲ عنوان کتاب فارسی و ۱۶ هزار و ۹۶۱ عنوان کتاب لاتین و بیش از ۱۲ هزار نفر عضو دارد که در حال حاضر ۲ هزارنفر از این اعضا، عضو فعال کتابخانه هستند.

سازمان برنامه و بودجه کشور یک کتابخانه مرکزی دارد که در تهران و داخل ساختمان برنامه و بودجه قرار دارد. علاوه بر این در ۳۱ مرکز استان کشور نیز یک کتابخانه تاسیس شده است. قبل از تاسیس سازمان برنامه و بودجه، شورای اقتصاد تشکیل شده بود و همزمان با آن یکسری منابع تهیه و در کتابخانه وقت، نگهداری می‌شد و با گسترش کتابخانه، منابع بیشتری تهیه و کتابخانه به محل جدیدی منتقل شد. در محل جدید کتابخانه، فعالیت‌های زیادی انجام شد؛ از انتشار کتاب تا گزارش‌هایی که مربوط به مکان‌های مختلف است که دسته‌بندی شده است. در این کتابخانه به‌صورت تخصصی کتاب‌های حوزه برنامه‌ریزی و بودجه‌ریزی و فنی وجود دارد.

محمد افشاری نظری، رئیس کتابخانه مرکزی سازمان برنامه و بودجه که حدود ۲ سال است ریاست کتابخانه را بر عهده دارد، درباره کتابخانه مرکزی سازمان برنامه و بودجه کشور می‌گوید: «این کتابخانه تنها کتابخانه تخصصی کشور محسوب می‌شود که اسناد ملی توسعه کشور را در خودش جای داده است و مستندات (اسناد) مربوط به توسعه کشور از از زمان قاجار تاکنون با موضوع بودجه کشور در این کتابخانه وجود دارد. مستندات برنامه‌های مطالعاتی پیش از تهیه برنامه و گزارش‌هایی که بعد از انجام طرح‌ها وجود دارد، گزارش‌های اقتصادی سالیانه و گزارش‌هایی که از مراحل اجرای بودجه تهیه شده، آمارنامه‌ها، اسناد پروژه‌های عمرانی، آرشیو طرح‌ها، مطالعات، نقشه‌ها و طرح‌های عمرانی کشور از پیش از انقلاب تا بعد از انقلاب در این کتابخانه گردآوری شده است. در ضمن ۹۰ درصد منابع این کتابخانه نیز دیجیتال‌سازی شدند.»

وی درباره خبر تعطیلی کتابخانه می‌گوید: «هنوز هیچ اعلام و ابلاغ رسمی برای تعطیلی کتابخانه برای ما نیامده است اما شنیده‌ها متنوع است؛ ما هم شنیدیم که ظاهراً ساختمان کتابخانه به دلیل مشکلات تاسیساتی، قرار است جابه‌جا شود اما تاکید می‌کنم هنوز هیچ خبر و اعلام رسمی صورت نگرفته و ما نیز فقط این موارد را شنیده‌ایم.»

دسترسی به کتابخانه سازمان برنامه و بودجه به‌عنوان یک کتابخانه تخصصی و استفاده از منابع آن مستلزم هماهنگی با امور فنی و اجرایی سازمان برنامه و بودجه کشور است؛ البته این کتابخانه پیش از این محل استفاده پژهشگران بود اما چند سال است استفاده سازمان‌ها و افراد تخصصی از این کتابخانه، منوط به ارسال نامه و هماهنگی شده است. به‌نظر می‌رسد، زمزمه‌های تعطیلی کتابخانه سازمان برنامه و بودجه اواسط دهه ۸۰ (دولت دکتر احمدی‌نژاد) با پیوستن این کتابخانه به نهاد ریاست جمهوری کلید خورد. در واقع نخستین گام برای تعطیلی کتابخانه‌های سازمان برنامه و بودجه از همان زمان برداشته شد اما با دخالت بزرگان رشته کتابداری و مخالفت جامعه کتابداری، کتابخانه‌های این سازمان به فعالیت خود ادامه دادند.

پای درد و دل بنیانگذار کتابخانه سازمان برنامه و بودجه

رحمت‌الله فتاحی، پیشکسوت حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی که خود یکی از بانیان و پایه‌گذاران کتابخانه سازمان برنامه و بودجه است، درباره اهمیت این کتابخانه می‌گوید: «کتابخانه ساختمان سازمان یکی از کتابخانه‌های دولتی و بسیار قدیمی کشور است که از گذشته برخی از کتاب‌های انتشارات دولتی و برخی منابع اجتماعی و اقتصادی را به زبان فارسی و انگلیسی جمع‌آوری می‌کرد. بعد از انقلاب اسلامی من، آقای دکتر حیاتی و خانم صادق صمیمی که تازه کارشناسی‌ارشد را به پایان برده بودیم از طرف موسسه برنامه‌ریزی ایران که سال ۵۸ در سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی ادغام شد به کتابخانه سازمان برنامه و بودجه منتقل شدیم و آنجا متوجه شدیم که این کتابخانه در یک محیط متروکه است که در یک زیرزمین واقع شده و شرایط نامناسبی دارد. بسیاری از منابع در آنجا در حال نابود است.

این استاد پیشکسوت کتابداری می‌افزاید: «با توجه به تجربه‌ای که در زمینه گردآوری منابع دولتی داشتم؛ شروع کردم و کتابخانه سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی را سامان دادم. در آنجا (موسسه برنامه‌ریزی ایران) به‌عنوان مسئول فراهم‌آوری؛ منابع و انتشارات دولتی مختلف را با یک ماشین جیپی که در اختیار داشتم، از سازمان‌های مختلف جمع‌آوری می‌کردم. به‌گفته فتاحی، بعد از انتقال از موسسه برنامه‌ریزی ایران به کتابخانه سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی، طرحی را برای بازسازی و بهسازی کتابخانه سازمان مدیریت کشور نوشتیم و خوشبختانه طرح پذیرفته شد و کار را شروع کردیم.

اما کتابخانه سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور چگونه سازماندهی شد؟ به‌گفته فتاحی، منابع و اسناد انتشارات دولتی کتابخانه مدیریت و برنامه‌ریزی آن زمان براساس یک طرح رده‌بندی که شادروان دکتر ابرامی و دکتر حیاتی نوشتند، فهرست‌نویسی و سازماندهی شد و در مجموع این منابع نمایه‌سازی موضوعی و محتوایی شد و در ساماندهی منابع از ترجمه اصطلاح‌نامه سازمان توسعه و همکاری اقتصادی (OECD) استفاده کردیم . در آن زمان تلاش کردیم مدیران ارشد سازمان منابع کتابخانه را تقویت کنند و خوشبختانه تعداد قابل توجهی کتابدار بعد از انقلاب اسلامی به کار گرفته شد و این کتابخانه فعالیت خودش را به‌صورت جدی شروع کرد و بعد از کتابخانه مرکزی تهران، کم‌کم کتابخانه‌های استانی سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی نیز شکل گرفتند و کتابدار برای آن‌ها استخدام شد؛ البته متاسفانه اکنون بسیاری از کتابخانه‌های استانی این سازمان فعال نیستند و کتابداران آن‌ها به بخش اداری منتقل شدند.

در مجموع تمام تلاشمان این بود که کتابخانه را به کارشناسان سازمان مدیریت و پژوهشگران و دانشجویان معرفی شود. من از سال ۵۸ تا سال ۶۰ در کتابخانه سازمان مدیریت بودم و بعد به کتابخانه دانشگاه تهران منتقل شدم. این کتابخانه فعالیت‌هایش را بسیار گسترش داد. به‌عنوان مثال با توجه به حضور کتابداران متعدد در سطح کارشناسی و کارشناسی‌ارشد و انسجام خوبی که میان آن‌ها وجود داشت، این کتابخانه و شعبه‌های استانی آن تقویت و همایش‌های سالانه و کارگاه‌های مختلفی در طول سال برگزار شد.

خانم دکتر مهری پریدخت، همسر بنده آن زمان برای کتابخانه‌های سازمان مدیریت در سطح کشور طرح راهبردی نوشتند و آن طرح به تصویب سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی رسید و تلاش شد از طریق این طرح، فعالیت‌ها و خدمات کتابخانه‌های سازمان برنامه و بودجه توسعه پیدا کند. من بعد از آن دیگر در ایران نبودم و از فعالیت‌های این کتابخانه اطلاعاتی ندارم؛ البته دورا دور، شاهد فعالیت‌های همکارانم در این کتابخانه بودم.»

کتابخانه‌ای با منابع غنی تاریخی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی

این استاد کتابداری می‌گوید: «من به جرئت می‌توانم بگویم بسیاری از منابع کتابی، غیرکتابی، اسناد، نقشه‌ها طرح‌های عمرانی و طرح‌های مهندسین مشاور که درگذشته برای ایران تدوین شده بود اکنون جزو منابع نایاب و ارزشمند کشور است می‌توان برای مطالعات تاریخی، اجتماعی و اقتصادی و حتی سیاسی استفاده کرد. باید سیاست‌هایی اتخاذ شود، تا این منابع برای پژوهشگران و علاقه‌مندان قابل دسترس باشد.

مجلس شورای اسلامی، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی و مرکز تحقیقات راهبردی کشور می‌توانند از این منابع استفاده کنند. بسیاری از اسناد دولتی کشور در کتابخانه سازمان برنامه و بودجه کشور به‌صورت دیجیتال آرشیو شده و موجود است. در این کتابخانه منابع ارزشمندی از انتشارات سازمان‌های بین‌المللی و دولتی مانند OECD، یونیدو یا سازمان توسعه صنعتی ملل متحد، سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد (یونسکو)، سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد (فائو) سازمان فائو و اگریس (نظام بین‌المللی اطلاعات علمی و فنی کشاورزی) در سازمان مدیریت وجود داشت و مورد استفاده پژوهشگران بود. امیدواریم قدر این مجموعه را بدانند و برای گسترش آن تلاش بیشتری کنند.

کتابخانه‌ای در این سطح را وارد شبکه‌های بزرگتر و مهم کنید

به‌عنوان استاد کتابداری توصیه‌ام به رئیس سازمان برنامه و بودجه این است که یک کمیته مشورتی با حضور افراد متخصص و نماینده از حوزه‌های برنامه و بودجه، انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی، پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات و کتابخانه ملی تشکیل دهند و تلاش کنند این شبکه‌سازی کتابخانه‌ای میان این نهادها برقرار شود؛ زیرا این مسئله موجب هم‌افزایی بین نهادها در ارائه خدمات کتابخانه‌ای می‌شود. این موضوع یعنی شبکه‌سازی کتابخانه‌ای میان نهادهای مختلف، قدرت کشور را در میزان دسترسی و سازماندهی اطلاعات را افزایش می‌دهد. بهتر است، تلاش شود کتابخانه‌های از این دست را وارد شبکه‌های بزرگتری مانند شبکه کتابخانه ملی، پژوهشگاه علوم فناوری اطلاعات، و مرکز منطقه‌ای اطلاع‌رسانی علوم و فناوری شیراز و کتابخانه مرکزی دانشگاه‌ها شود و این شبکه‌سازی، ارزش شبکه اطلاعاتی کشور را ارتقا می‌دهد.