به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در شیراز، در این مراسم که شامگاه دوشنبه ۱۵ آبان جاری در کتاب شیرازه برگزار شد، ابوالقاسم فقیری، نایب شیرازی و کورش کمالی سروستانی پیرامون داستان‌نویسی محمد کشاورز سخن گفتند.

کمالی سروستانی، مدیر دانشنامه فارس در ابتدای این مراسم گفت: ۴۶ سال از چاپ نخستین داستان محمد کشاورز در مجله ادبی هنری جوان می‌گذرد. از آن پس داستان‌هایش در نشریات مختلفی چاپ شدند تا سال ۱۳۷۴ که در ۳۷ سالگی، نخستین مجموعه داستانش با نام «پایکوبی» منتشر و برنده جایزه ادبی گردون می‌شود. ۱۰ سال بعد، در سال ۱۳۸۴ دومین مجموعه داستانش «بلبل حلبی» منتشر می‌شود و «جایزه ادبی اصفهان»، «فرهنگ فارس» و «منتقدان و نویسندگان مطبوعات» را دریافت می‌کند. ۱۰ سال بعد؛ در سال ۱۳۹۴، سومین کتابش با نام «روباه شنی» منتشر می‌شود و به‌عنوان «کتاب سال ادبیات داستانی ایران» جایزه ادبی «جلال آل‌احمد» را دریافت می‌کند. این تسلسل ده‌ساله که نشان از سخت‌گیری، گزیده‌نویسی، یافته اندوزی و نقادی او دارد، در سال ۱۴۰۰ به پایان می‌رسد و در همین سال دو کتاب «شیراز، یک شهر و سی و یک داستان» و «کلاهی که پس معرکه ماند» از او منتشر می‌شود و امشب برای رونمایی کتاب، از داستان‌های کوتاه، به جستارهای روایی پرداخته است. جستاری که بیش از دیگر انواع جستار، به داستان کوتاه شباهت دارد. آغاز ششمین دهه زندگی کشاورز، او را بر آن داشته که تکرار ده‌ساله انتشار داستان‌هایش را کنار بگذارد و به آثارش مجال انتشار دهد. البته این‌بار در قالب جستار؛ «جستار روایی همان عناصر اصلی داستان را دارد: شخصیت، مسئله، کشمکش، شهود و نتیجه. البته لابه‌لای این عناصر، به تصویر و جزییات، لحن، خیال‌پردازی، خاطره، سبک، زبان و عناصر دیگری هم بر می‌خوریم که تجربه خواندن را برای ما لذت‌بخش می‌کند».

جستارنویس، جستجوگر است

به گفته او، جستارنویس، جستجوگر است، در زمان و مکان و در حافظه و زبان که میانجیان گذشته و حالند. ما همواره در زمان پراکنده شده‌ایم و جستارنویس می‌کوشد که تکه‌هایی از این پراکندگی را انتخاب و روایت کند و توجه مخاطب را به مقولات فراموش شده، فرصت‌های از دست رفته، رنج‌ها و شادی‌های فردی و خانوادگی جلب کند. خاطره، تجربه، هویت، موقعیت مکانی و زمانی عناصر سازنده و تفکیک‌ناپذیر زندگی خود نوشت و جستار زندگی است.

وی با بیان اینکه کتاب خوش‌خوان «رادیو هنوز یک راز بود» شامل ۶ جستار خاطره‌نگارانه و سه مقاله یا جستار با موضوع نوشتن، ادبیات و روایت است، گفت: جستارنویس این‌گونه آغاز می‌کندجایی‌که مرا اهلی این جهان کرد، دهکده کوچکی بود (رامجرد) با چهل و دو سه خانوار (نیویورک، رابرت داک و بی‌بی گل‌اندام). دو: شیرازِ کودکی من، با بازار وکیل شروع می‌شد. (حافظ در پنج اتفاق پیوسته).سه: چهل و پنج سال پیش (که در واقع امروز چهل و نه سال پیش است) سال‌های نوجوانی‌ام، رادیو برای من و خیلی‌های دیگر هنوز یک راز بود (رادیو هنوز یک راز بود). چهار: ما که می‌گوییم یعنی من و شانزده، هفده پسر و دختر جوان که تابستان ۱۳۵۳ را پناه برده بودیم به خانۀ فرهنگ شماره ۳ شیراز برای آموختن تئاتر (مردی که تریلی‌ها را دوست داشت). پنج: کتاب‌فروشی کوچۀ حمام اسمی بود که آنها روی کتاب‌فروشی کوچک من گذاشته بودند (کتاب‌فروش کوچۀ حمام). شش: اولین دیدارم با رمان سووشون در بعدازظهر گرمی در تابستان ۱۳۵۳ بود. شانزده‌ساله بودم، دانش‌آموز دبیرستانی (سووشون‌خوانی در سه پرده). اما درباره این نشانه ارجاع به خود، یعنی «من» نکات قابل تاملی وجود دارد. «منتقدانی که آثار زندگی نگاره را تحلیل می‌کنند، اغلب بین «من» اکنون و «من» قبل یا به عبارتی بین «من» روایتگر که سخن می‌گوید و «من» روایت شده‌ای که درباره‌اش سخن گفته می‌شود، تفاوت قائلند. پس می‌توانیم چند «من» را از هم تفکیک کنیم. «من» واقعی یا تاریخی، «من» روایتگر، «من» روایت شده. در جستار اول و دوم محمد یازده ساله و کلاس چهارم ابتدایی است (سال ۱۳۴۸) و در جستار سوم و چهارم محمد شانزده ساله است و دانش‌اموز دبیرستانی (۱۳۵۳)؛ میانِ بزرگ‌سالِ روایت‌کننده و کودک و نوجوان تجربه کننده یک زاویه دید، متعلق به کودک و نوجوانی است که برایش هر فضا، بستر تجربه‌ها و احساس‌های جدید است و زاویه دید دیگر متعلق به راوی بزرگ‌سالی است که ناظر فاصله‌مندی است و دلالت‌ها و پژواک‌های فرهنگی و اجتماعی گذشته به چنگ نیامدنی را مورد توجه قرار می‌دهد. جستارها بر نوعی ارتباط تعاملی پویا میان این زاویه دیدهای متمایز و در عین‌حال درهم تنیده مبتنی است. خاطره‌ها با حسی از جدایی به واسطه فاصله زمانی و مکانی توام می‌شود و جستارها به خاطرات زیبا و به یاد ماندنی تبدیل می‌شوند.

کمالی سروستانی در ادامه بیان کرد: جستار پنجم با محمد ۲۲ ساله روبه‌رو هستیم (۶۰ ۱۳۵۹) که به اضطرار در مرودشت، کتاب‌فروش کوچه حمام شده است. جستاری پر از رنج و نظر. جستار ششم «سووشون‌خوانی در سه پرده است» پرده اول با محمد ۱۶ ساله (۱۳۵۳) پرده دوم با محمد ۲۰ ساله (۱۳۵۷) و پرده سوم محمد ۶۰ ساله (۱۳۹۷) جستاری که چهل و چهار سال از زندگی راوی را با «سووشون» به‌هم پیوند داده است و در هر دوره نگاهی تازه به این اثر ماندگار سیمین دانشور دارد. در پرده اول دلزده است. در پرده دوم نقاد و در پرده سوم دلداده. رمان جذاب و خواندنی «سووشون» همان کتاب منتشر شده در سال ۱۳۴۸ است. آنچه در این جستار تغییر می‌کند نه کتاب که خواننده کتاب است.

جستارهای خواندنی و دلنشین کشاورز روایت بخشی از تاریخ فرهنگی شیراز است

وی با بیان اینکه رادیو هنوز یک راز بود؛ روایت‌هایی درباره کتاب و نوشتن محمد کشاورز است که این‌بار، برخلاف دیگر آثارش، در قالب جستار ارایه شده است، اضافه کرد: اگرچه سبک نوشتاری آثار پیشین او، می‌توانست برای مخاطبانش، انتظار جستارنویسی را بیافریند؛ سبکی که در خلق داستان‌هایش با شیوه‌ای بینابین برگزید، یعنی سبکی نه مطلقاً کلاسیک و نه الزاماً مدرن؛ بلکه تلفیقی از این دو شیوه و داستان‌هایش را در فضایی بین واقعیت و رویا آفرید تا بتواند جامعه و مشکلات آن را به تصویر کشد. در جستارهایش مانند برخی از داستان‌هایش «مکان» از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ رامجرد، مرودشت، بازار وکیل، خیابان زند، خانه فرهنگ شماره ۳، کتابفروشی آقای حسن‌آبادی و البته نیویورک. جستارهای خواندنی و دلنشین کشاورز روایت بخشی از تاریخ فرهنگی شیراز است و او با انتشار این کتاب نشان داد که در جستارنویسی نیز مانند داستان‌نویسی قلمی شیوا و پویا دارد. در این جستارها با زنده‌دلی یک طنزنویس، دانش یک پژوهشگر (به‌ویژه در سه جستار آخر که به نوشتن و روایت اختصاص دارد) و خیال و رویاها و آرزوها و ناکامی‌های یک کودک، نوجوان و جوان دهۀ چهل و پنجاه روبه‌رو هستیم. در این جستارها؛ با شور و شیفتگی او در جهان داستان و کتاب همراه می‌شویم؛ جهانی که بی‌شک محمد کشاورز، سرمایه عمر و اوقات خوش خویش را بر آن وانهاده است؛ تا هریک از ما مخاطبانش را بهره‌ای و حظی بخشد بسیار!

در ادامه محمد کشاورز نویسنده کتاب «رادیو هنوز یک راز بود» با تمجید از برگزارش نشست‌های نقد و رونمایی کتاب، گفت: شیرازه فضای فرهنگی را فراهم کرده که اهالی فرهنگ و ادب گردهم آیند.
این داستان‌نویس با بیان اینکه جستارنویسی در چند سال اخیر باب شده است، افزود: این گونه ادبی فرصت بیشتری به نوشتن بیشتر می‌دهد. حتی باعث شده آنهایی که اهل نوشتن نیسند اما تجربیاتی در زندگی دارند بتوانند از طریق جستار روایی بنویسند، زیرا نویسنده در جستار روایی درپی انتقال تجربه است.
کشاورز با اشاره به اینکه جستار روایی در همه جای دنیا و ایران طرفدار پیدا کرده است درخصوص کتاب «رادیو هنوز یک راز بود» تصریج کرد: در این کتاب ۶ خاطره نگاری و زندگی نگاره برپایه واقعیت شکل گرفته است و با توجه به اینکه یکی از عناصر جستار روایی واقعیت است این روایت‌ها تدوین شده است.
در ادامه کشاورز زندگی نگاره رادیو هنوز یک راز بود را برای حاضران خواند و سپس ابوالقاسم فقیری، قصه‌نویس شیرازی گفت: من به محمد کشاورز می‌گویم «کاکوی کاکام»؛ در شیراز وقتی را کسی را بسیار دوست دارند به او این لقب را می‌دهند.

قصه قدیمی‌ترین تفریح آدمی است

این پیشکسوت ادبی شیراز با بیان اینکه قصه قدیمی‌ترین تفریح آدمی است، افزود: قصه ویژگی شیرین خود را دارد و شبیه هیچ چیز نیست. قصه عمری به اندازه آدمی دارد. ایرانی‌ها تنها مردمی هستند که قصه را با نام خدا آغاز می‌کنند.

به گفته این نویسنده آیین و رسوم مردم استان فارس، در دروازه‌های قصه را مادربزرگ به روی من گشود. هر وقت میلش می کشید برای ما قصه می گفت. در شهر قصه‌ها همه چیز امکان‌پذیر است. در عالم قصه‌ها حق بر باطل چیره است. در قصه شخصیت‌ها عاقبت به خیر می‌شوند و پادشاهان همیشه ستمکارند.
وی در ادامه به بیان چگونگی آشنایی خود با مجلات ادبی و فعالیت در رادیو شیراز و برنامه «فرهنگ مردم» اشاره کرد و افزود: ۱۵ سال این برنامه ادامه داشت. مردم به این برنامه رادیویی علاقه داشتند. فرهنگ مردم به قصه‌های کوچه و بازار اختصاص داشت.
نایب شیرازی نیز در پایان این مراسم گفت: چند سال اخیر کلمه جستار باب شده که بسیاری نابجا از آن استفاده می‌کنند.
وی در تفاوت جستار و داستان اشاره کرد و افزود: خاطره، مقاله و جستار سه گونه اساسی ادبی است که با هم شباهت‌ها و تفاوت‌هایی دارند.

جستار یک متن سوبژکتیو شخصی است

این نسخه‌شناس شیرازی به تعاریف این سه مورد اشاره کرد و تاریخچه این سه نوشتار را بررسی کرد و در پیوند با جستارنویسی عنوان کرد: جستار یک متن سوبژکتیو شخصی است و هدف به مفهوم اینکه منتج به نتیجه شود ندارد.

شیرازی با بیان اینکه نثر جستار باید یک نثر خودبسنده باشد، ادامه داد: سه اتفاق بزرگ داریم که جستارنویسی را تثبیت می‌کند. در قرن بیستم سه بار جایزه نوبل ادبیات را به سه نفر می دهند که ارتباطی با ادبیات ندارند؛ «برتراند راسل» با اثری فلسفی، خاطرات «وینستون چرچیل» و سومین جایزه نوبل ادبیات به جستارنویسی را ۱۴ اکتبر ۱۹۸۷ را به «جوزف برادسکی» اهدا می‌شود.

وی با بیان اینکه به رسمیت شناخته شدن جستار روایی در نوبل ادبیات برای نخستین بار رسمیت یافت، افزود: در حالیکه برادسکی به خاطر مجموعه اشعارش جایزه نگرفت اما به دلیل جستارهای او این جایزه ادبی بین المللی را گرفت.
وی توجه به مقالات روبان بارت درباره جستارنویسی را توصیه کرد و با این حال، گفت: در ایران اولین باری که به اصرار کاربرد کلمه جستار می‌شود «میرشمس الدین ادیب سلطانی» است که بر آن تاکید می‌ورزد اما مفهومی روشنی از جستار ارایه نمی‌کند.
شیرازی با این تعاریف کتاب رادیو هنوز یک راز بود را منطبق بر تعاریف جستار روایی محسوب کرد و گفت: ۶ جستار روایی درون این اثر به کنار دیگر داستان‌های کتاب هم دور از این روایت‌ها نیست.

وی با این حال عجیب‌ترین و درخشان‌ترین نوع جستار روایی را حکایت‌های سعدی برشمرد و «روضات الجنات» که توصیف شهر هرات می‌کند را هم گونه‌ای جستار روایی دانست. شیرازی همچنین «روزنامه خاطرات میرزا محمد کلانتر شیرازی» را دیگر نمونه جستار روایی معرفی کرد و افزود: یک کتاب درخشانی داریم که به مفهوم دقیق کلمه در دوره کنونی نیز جستار روایی است؛ کتاب «سنگ سیاه» نوشته «محمدیوسف نیری» نیز جستار است. این کتاب اصلاً دیده نشد اما فوق‌العاده است.

به گفته این نسخه‌شناس و منتقد ادبی، خواننده وقتی ۶ جستار کتاب رادیو هنوز یک راز بود را می‌خواند تاریخ سیاسی، فرهنگی و اجتماعی منطقه فارس را متوجه می‌شود.‌