به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، نخستین کنفرانس فرهنگ، پژوهش و فناوری در آموزش عالی، به همت موسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی با همکاری معاونت فرهنگی و اجتماعی، معاونت پژوهشی، معاونت آموزشی  و سازمان امور دانشجویان وزارت علوم، تحقیقات و فناوری از ۷ تا ۹ آبان ماه ۱۴۰۱ در محل تالار ابونصر محمد فارابی مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی برگزار می‌شود. در این کنفرانس سه‌روزه اعضای هیئت‌علمی مؤسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی در سه محور فرهنگ و دانشگاه، پژوهش و دانشگاه و زنان، دانشجویان و دانشگاه به ارائه پژوهش‌های خود می‌پردازند.

رضا مهدی معاون فرهنگی و دانشجویی دانشگاه فنی و حرفه‌ای به عنوان یکی از سخنرانان این کنفرانس، بحثش را با موضوع «نوآوری در پژوهش و فناوری در دانشگاه‌های سطح یک» آغاز کرد و گفت: قصه دانشگاه همان قصه معروف شناختن فیل در تاریکی است که هر کسی ممکن است تعریفی داشته باشد. هم می‌توان دانشگاه را سالن مد دانست و هم می‌شود آن را عبادتگاه فرض کرد. حتی می‌توان دانشگاه‌ها را محلی برای تنفس دولت دانست. اما با این حال تعاریف، متفاوت است.

وی افزود: ممکن است دانشگاه را تنبل‌کده بدانند برای افرادی که حتی در ایام تعطیلات نیز به خانه خود نمی‌روند. برای بسیاری، دانشگاه تنها یک محل استراحت است و شاید فرار کردن از کارهایی که احتمالا در خانه دارند.  با این حال کارکرد اصلی دانشگاه نباید فراموش شود. کارکرد آموزش و انتقال دانش، یادگیری و خلق و پژوهش جزو کارکردهای ارادی دانشگاه است که اگر به آن بی‌توجهی کنیم فلسفه وجودی دانشگاه زیر سوال می‌رود.

مهدی بیان کرد: از آنجایی که دانشگاه به‌عنوان محل تجمع انسان‌ها نیز دیده می‌شود؛ ناگزیر اتفاق‌هایی می‌افتد. اکثر ایده‌آل‌ها و هنجارهای دانشگاه بیشتر ریشه بیرونی دارد تا درونی. داخل رشد می‌کند و تحریک می‌شود اما عمده جریانات بیرونی هستند.

وی به رتبه‌بندی ما در بحث نوآوری اشاره کرد و گفت: ما در جذب دانش در دنیا رتبه 117 و در خلق دانش رتبه 14 را داریم. در تاثیر دانش مقام 85 و در نشر دانش رتبه 119 را در جهان داریم.

مهدی به چارچوب راهنما و مدل مفهومی پژوهش اشاره کرد و افزود: این چارچوب‌ها حول محورهایی است که از آن جمله می‌توانیم به نوآوری در زمینه، نوآوری در دروندادها، نوآوری در فرآیندها، نوآوری در بروندادها و نوآوری در پیامدها اشاره کنیم.

وی بیان کرد: موضوع زمینه نیز یکی از موضوعاتی است که باید به آن اشاره کنیم. زمینه، نشان‌دهنده کم و کیف ایجاد آمادگی و ساز و کار پاسخگویی هر دانشگاه به اهداف و نیازهای پژوهش، فناوری و تبادل دانش است. به دوبخش می‌توان این را تقسیم‌بندی کرد؛ اول اهداف، سیاست‌ها، برنامه‌ها و اولویت‌های پژوهش، فناوری و تبادل دانش؛ و دوم ظرفیت ایجاد شده در پژوهش، فناوری و تبادل دانش است.

مهدی تاکید کرد: برخلاف ایستایی در فرآیندهای آموزشی، در حوزه پژوهش و فناوری تغییرات و تحولات محسوس و مستمر است. به دلیل دولتی بودن و ضرورت تبعیت از قوانین و ضوابط دولت و حاکمیت، امکان تغییرات بنیادی در فرآیندها و ساختارها وجود ندارد. ضعف عمده دانشگاه‌ها، تلاش برای یادگیری از یکدیگر و مشابه شدن همه انواع تغییرات ساختاری و فرآیندی عمدتا به‌صورت مشابه و همسو، تعقیب می‌شود.

وی افزود: ضعف دیگر غلبه رویکرد رشته‌ای و تخصصی بر فعالیت‌ها و در حاشیه بودن نگاه میان‌رشته‌ای و بین‌بخشی است. همچنین موضوع دیگر، کم‌توجهی به فرآیندها و ساختارهای ترویج و عمومی‌سازی علم و عدم اهتمام به شفافیت در تهیه نشر و داده‌ها و اطلاعات درست و قابل اعتماد است.

مهدی بیان کرد: تلاش‌های دانشگاه‌ها، در راستای یادگیری از یکدیگر یا از دانشگاه‌های برتر جهان بوده و متاسفانه تحول و نوآوری ویژه‌ای که قابل اعتنا باشد وجود ندارد. نکته دیگر این است که با توجه به رسالت، توانایی و ظرفیت هر دانشگاه، همچنان ضعف در عدم تمرکز بر یک یا چند حوزه و نیاز و مسئله کشور وجود دارد. یکی از دلایل اصلی این شباهت و یک‌دستی هدایت مرکزی از سوی حاکمیت است.

مهدی به فرآیندها اشاره کرد و گفت: در بحث فرآیندها تغییرات محسوس است. یک ضعف در اینجا این است که چون دانشگاه‌ها دولتی هستند معمولا باید از قوانین حاکمیت اطاعت کنند و برای همین به دنبال تحولات عمیق و ساختار شکنانه نیستند. معمولا خودشان را تطبیق می‌دهند. نقطه ضعف دیگر این است که دانشگاه‌ها خیلی سعی می‌کنند شبیه یکدیگر باشند. چه دانشگاه‌های بزرگ و چه دانشگاه‌های کوچک، همگی یک ایده‌آلی دارند و می‌خواهند به آن برسند.

وی گفت: اکثر دانشگاه‌های بزرگ ما در رتبه‌بندی‌های جهانی وجود دارند. همچنین تعداد پژوهش‌های بیرونی قابل توجهی نیز داشته‌اند. تعدد طرح‌های پژوهشی بیرونی و عایدات این طرح‌ها، گواه تحول و نوآوری دانشگاه‌ها در پاسخ به نیازهای جامعه، صنعت و کارفرمایان است. فقط در سال 1399، 1140 طرح با ارزشی بالغ بر 736 میلیارد تومان صورت گرفته‌اند.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه موضوع ثبت اختراع نیز بسیار مهم است که متاسفانه در رتبه‌بندی ثبت اختراع دانشگاه‌های ما خیلی نتوانسته‌اند حضور داشته باشند در حالیکه آسیایی‌ها رتبه‌های خوبی در این بخش دارند عنوان کرد: موضوع مهم در ثبت اختراع، تنها ثبت کردن نیست بلکه بهره‌برداری از اختراع، درآمد و ارجاع به آن، از مهم‌ترین فاکتورهای امتیازبندی در این بخش است.

به گفته وی، علم و دانش در نهایت باید وارد کسب و کارها شود. تا اکوسیستم نوآوری و کارآفرینی و خلاقیت و کسب و کار درست کار نکند، هر کاری هم در عرصه دانش بکنیم، اگر تقاضا نباشد بخشی از منابع را هدر می‌دهیم. امیدوارم دانشگاه‌ها ما محلی برای توسعه باشند.

 سیاست، نابرابری را به چالش می‌کشد
دیگر سخنران این کنفرانس، صدرا خسروی بود که یافته‌هایش را با موضوع «آزادی بیان دانشگاهی در آموزش برخط: پرسش، چالش و انتقاد دانشجویان» ارائه کرد و افزود: در حین انجام این تحقیق، پرسش من این بود که آیا دانشجوها احساس آزادی بیان دارند یا خیر. اگر دارند چگونه در قالب بیان آزادانه مطرح می‌کنند و اگر ندارند بدانیم که موانع چه هست. مطالعه موردی من در دانشگاه تبریز انجام شد.

خسروی گفت: من سه میدان را برای بررسی موارد مختلف در نظر گرفتم. اول میدان کلاس‌های برخط بود که مربوط به کلاس‌ها بود و صحبت‌هایی که دانشجویان انجام می‌دادند. بیشتر مشارکت به صورت بله و خیر یا استیکر دست انجام می‌شد. در بحث‌ها مشارکت چندانی شکل نمی‌گرفت و نوعی موقعیت اضطراب، اجتناب، ابهام، احترام و گاهی احتراز دیده می‌شد. نقدی به استاد وارد نمی‌شد و موضوعات مطرح شده به چالش کشیده نمی‌شد. معمولا هم تشکرهای حشوگونه از استاد وجود داشت.

وی اضافه کرد: میدان بعدی‌ای که در آن وارد شدم گروه‌های غیررسمی بود که عمده رویکردهایی که در آن وجود داشت مربوط به خاموش‌سازی، اخلاقی‌سازی، هوچی بازی، به حاشیه‌رانی، ممیزی، تهدید، تطمیع، قلدری، استهزاء و بی‌اعتنایی می‌شد.

به گفته خسروی درباره اینکه پلیس در این گروه‌ها چه کسی است این پرسش مطرح می‌شود که پلیس، استاد است یا دانشجو یا دیگری؟ باید گفت که ذات پلیس نه سرکوب، نه حتی نظارت؛ بلکه شیوه معینی از تقسیم امر محسوس است. پلیس و فرآیندهای پلیسی همواره می‌کوشند تا سلطه را طبیعی و بازتولید کنند. این موضوع امری فراگیر است که هر سوژه‌ای، نقش و موقعیت خاصی در آن دارد و برای هر کسی هویتی فراهم است.

وی به سیاست اشاره کرد که در مقابل پلیس قرار می‌گیرد و تاکیدکرد: سیاست، امری است که نابرابری، چه دیدنی و نادیدنی چه شنیدنی و ناشنیدنی را به چالش می‌کشد. فرآیند بازپیکربندی شیوه‌هایی است که در آن‌ها سوژه‌ها، دیده و شنیده می‌شوند. کنشی است که ولو با بیان، می‌کوشد تقسیم‌بندی‌های تحمیلی پلیس را خنثی کند. همچنین با نشان دادن عدم توافق و آشنازدایی از نابرابری، نظم پلیس را آشفته می‌کند.
 
تکنولوژی را باید در نسبت با دولت و سیاست بازخوانی کرد
محمدحسین بادامچی عضو هیئت علمی گروه مطالعات علم و فناوری موسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت عتف، دیگر سخنران این کنفرانس، با موضوع «مطالعات اجتماعی تکنولوژی از منظر اندرو فینبرگ» مطالبش را ارائه کرد. وی گفت: این ارائه یک میان‌پرده در طرح پژوهشی 5 ساله من بوده است. تلاش من این بوده که دانشگاه را ذیل مقولات علم و دانش و پژوهش مورد بررسی قرار دهم. اما من دانشگاه را یک نهاد تکنیکی که بخشی از دستگاه دولت است صورت‌بندی کرده‌ام. تکنولوژی را باید در نسبت با دولت و سیاست بازخوانی کرد. نسبت تکنولوژی و سیاست در جامعه ما روشن نیست. در فضای دانشگاهی ایران، تصور ما از تکنولوژی متفاوت است برای همین من به سراغ فینبرگ رفتم.

بادامچی با بیان اینکه ما همچنان در فضای جنگ جهانی دوم سیر می‌کنیم عنوان کرد: ذهنیت علوم اجتماعی و سیاست ما نیز همین است. ما با ذهنیت آلوده نمی‌توانیم تکنوکراسی را نقد کنیم. مراد از تکنوکراسی عقیده به رابطه عقلانی، خطی، غیراجتماعی و یکسویه میان علم، تکنولوژی و پیشرفت است. تکنوکراسی دارای دوجنبه نظری و عملی است. جنبه نظری آن گفتمانی است در شناخت و سیاستگذاری و آموزش علم و تکنولوژی؛ و جنبه عملی آن به صورت یک سازه تکنیکی داخل در ساختار قدرت دولت و کارخانه عمل می‌کند.

وی موضوع پیشاتاریخ مطالعات علم و تکنولوژی را مطرح کرد و گفت: دهه 1960 میلادی در این پژوهش به دوجهت اهمیت اساسی دارد؛ اول از جهت انقلاب معرفت‌شناختی و دیگر از جهت سیاسی و عبور تفکر انتقادی از الگوی سوسیالیسم دولتی. تا پیش از این تحولات معرفت‌شناختی و به ویژه انتشار کتاب ساختار انقلاب‌های علمی توماس کوهن، فلسفه علم و جامعه‌شناسی معرفت، علم را یکسره عقلانی، ناب، عینی و بیرون از مداخله جامعه تصور می‌کردند.  
 
هوش مصنوعی به تدریج جهان را متحول خواهد ساخت
محمد حسینی مقدم عضو هیئت علمی گروه مطالعات آینده‌نگر موسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت عتف هم با موضوع «هوش مصنوعی و تحول در پیشرفت علم و پژوهش» به ارائه مطالبش پرداخت و گفت: همانگونه که الکتریسیته جهان را به‌طور ناگهانی و انقلابی تغییر نداد، هوش مصنوعی نیز به تدریج جهان را متحول خواهد ساخت.

وی به عوامل مختلف پیشرفت علم از جمله عوامل اقتصادی، تکنولوژیک و زیست‌محیطی اشاره کرد و سپس درباره نقشه ذهنی تاثیرگذاری AI مطالبی را مطرح کرد.