خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)؛ محسن باقری‌اصل ـ سندهای همکاری، برای عقد قراردادهای کوتاه تا بلندمدتِ دولت‌ها هستند و مستندنگاری‌ها برای ملت-دولت. از فیلم‌های سینمایی تخیلی که بگذریم -و باید خیلی جدیشان نگرفت؛ چون فیلم‌ها فرصت و بنیه و وسعِ کافی برای تصویر جزییات موثر را ندارند- مردمِ ملت چه تصویر ملموس و پویایی می‌توانند از کشورها و «دیگری»‌ها داشته باشند. به نظر می‌رسد دست‌های کشور ما در این زمینه خالی است. زمین هم البته خالی است. چند کتاب جذابِ مستندنگارانه دقیق، فنی، روایی، داستانی، از فضای امروز کشورهای دوست و دشمن در دست‌ها و اذهان ماست؟ پرواضح است که منظور، سفر‌نامه‌های شخصی و شعارزده و شتابزده و -احیانا- ایدئولوژیکِ صادراتی! نیست. نیاز امروز ما واردات اطلاعات دقیق کشورها -ملت‌ها و دولت‌ها- به داخل کشور خودمان است که صادرکننده‌اش از آن کشورها، نویسنده‌هایی ایرانی باشند؛ نه صادرات اطلاعاتِ خودمان به آن کشورها، آن هم در خلأ. امروز چه به نام و چه به ننگ، به کتاب‌هایی نیاز داریم همچون کتاب‌های مستشرقین. چرا که نه؟ کتاب‌هایی که توصیف-تصویرهایی، و در دلِ آن، تحلیل‌هایی واقع‌بینانه از امروزِ دولت و ملتِ دیگری را برایمان به ارمغان داشته باشند. برای چه؟ برای مصرفِ ملی خودمان. تصویری از شیوه و چگونگی رفتار، اَکت‌ها و ری‌اَکت‌های امروزی دولت‌-کشورهای دیگر را کجا باید دیده باشیم؟ فرهنگِ مردم دیگر کشورهایی که قرار است با هم قفل شویم، و احیانا رفت‌وآمد داشته باشیم یا کشورهایی را که قرار است نسبت به هم -در این برهه از تاریخ- بی‌توجه باشیم، از کجا باید بدانیم و بشناسیم؟ تصاویر دراماتیک، تراژیک و احیانا کمیکش را کجا باید دیده باشیم؟ مخصوصا آن بخش از فرهنگ سنتی‌شان که از دل تاریخشان که به امروزشان راه پیدا کرده و در رفتارهایشان در نسبت با ما موثر است. تکنولوژیست‌های ژاپنیِ‌ امروز چگونه‌اند؟ زیست سیاستمداران روس چگونه است که می‌توانند با تبدیل جلسات مذاکره از سه‌ساعت به هفت‌ساعت طرف مقابل را خسته کنند و امتیازهایشان را دانه به دانه بگیرند؟ درون دولت امروز افغانستان چه می‌گذرد که به راحتی حق‌آبه ایران را کم کردند؟ در مدت تصمیم‌گیریِ آن‌ها، سیاستمداران ایرانی چرا نامطلع بودند؟ مستندنگاری مسیر هیرمند و اسناد تاریخی ایران از این موضوع را به صورت گسترده در کدام کتاب باید می‌خواندیم و وضعیت واقعیش برایمان تا امروز مسجل و فیکس‌شده می‌بود؟ هر تاریخی روی جغرافیایش بنا شده و تاریخ امروز روی جغرافیای امروز، و مستندنگاری موردنیاز امروز ما دستیابی به اتمسفر درهم‌تنیده این دو است. ما به کتاب‌هایی نیاز داریم که چین، افغانستان، ترکیه و دیگر کشورهای 2022 را بشناسد و بشناساند.

 آن بخش از فرهنگی را که ریشه زیستِ امروز آن‌هاست، فورا نیاز داریم. فراتر از این جنس مستندنگاری‌ها، که البته هنوز نداریمش، مساله اساسی، «تجربه‌‌نگاری» کشورهای موثر دیگر است. از دلِ مستندنگاری‌های روایی، جذاب و البته فنّی، که هم گزارش است و هم روایت می‌شود و باید به الگوها و فُرم‌ها و فرمول‌های آن‌ها رسید، تجربیاتی که با ذاریات و «فَالْمُقَسِّمَاتِ أَمْرًا» کسب کرده‌اند، بحران‌هایی که از سر گذرانده‌اند، شکست‌ها و پیروزی‌ها، گوشه‌کنارها و بن‌بست‌ها و بزرگراه‌هایی که متصور نبودند حتی جاده مالرو باشد. تجربیات امروزین کشورها اگر توسط خودمان ثبت و ضبط نشود، از حافظه کوتاه‌مدت تاریخی‌مان هم فرار می‌کنند و دود می‌شوند بر هوا. اینکه بخش‌های خارجیِ دولت‌ها- از جمله دولت‌های ما طی این سال‌ها- بولتن‌ها و گزارش‌های محرمانه تهیه کرده‌اند و هر روز، و دست‌کم، هر ماه بخش‌های موثر یک دولتِ موثر را رصد می‌کنند (که فکر می‌کنم در این زمینه خیلی‌خیلی خوشبین هستم) شاید برای روند اداری خودشان کارا باشد، اما تصویرهای موثری از وضعیت امروز، که از مردم دریغ شده و فقدانش به شدت احساس می‌شود چه؟ تجربه این چند روز گذشته نشان داد که ما مردم، اعم از غیر الیت و الیت، و طبقات بالا و متوسط و پایین، در فضایی مبهم، و البته بی‌اعتماد، که ناشی از همین فقدان است، گام‌های متنوع برداشتیم، گام‌هایی در فضایی مِه‌آلود و بی‌اطلاع و مستندنگاری‌نشده. ما هیچ شناخت و تصویر دقیق و راهگشایی از امروزِ چین نداریم. از کجا باید داشته باشیم؟ انتشار کلیات سند قرارداد هم چیزی را روشن نمی‌کند، که خاموش هم می‌کند.

کلیات یعنی مکتوم نگه داشتن جزئیات. و ادبیات مستندنگارانه، در سطح اول، یعنی مکتوب‌کردن و داشتنِ جزییات. کلیات یعنی هیچ چی. جایی دیدم ضرب‌المثلی که نوشته بود «خداوند در جزئیات است.» به شدت به نظر می‌رسد مهم‌تر از مفادِ جزئیات سند همکاری ۲۵ ساله، که با کلیات منتشرشده پوشیده شده‌اند، جزئیات را، تصویرهای واقعیِ راهگشا از «دیگری» شکل و فراتر از آن، فُرم می‌دهند. تصوّر کنید چند سال پیش، کتاب‌هایی از وضعیت چینِ امروز خوانده بودیم، بخش عمده ابهام‌های امروز منتفی بودند. باز هم پرواضح است که این رویاپردازی، پیشنهاد به دولت بعدی است. اگر قرار است با کشورهای آمریکای جنوبی یا کشورهای حوزه تمدن نوروز قراردادهایی ببندیم، بهتر است از همین الان، مکتوب‌هایی مستندنگارانه و دقیق برای مردم و دولت بعدی داشته باشیم، هرچند که مکتوب دولت، بنا به دلایل کاملا طبیعی، حجیم‌تر باشد. جای خالی این دست مکتوباتِ ملّی- منافع و مصالح کشور- روی میز وزرا، معاون‌های وزیرها، و رئیس‌جمهور بعدی خالی است و مهم‌تر و موثرتر از آن‌ها، در کتابخانه‌های مردم.