کتاب «لوطی انقلابی؛ زندگی و زمانه شهید طیب حاج‌رضایی (1291-1342)» روایتی مستند از زندگی طیب حاج‌رضایی از تولد تا شهادت در چهار پرده با عنوان‌های «یکه‌بزن جنوب تهران»، «در دامگه سیاست»، «رو در روی رژیم» و «در مدار آزادگی» به قلم محمد جعفربگلو؛ نویسنده، پژوهشگر و سردبیر سایت مرکز اسناد انقلاب اسلامی است.
جعفربگلو در گفت‌وگو با خبرنگار ایبنا، به شرح مختصر دو نیمه کاملا متفاوت از زندگی طیب حاج‌رضایی و دلایل پژوهش درباره زندگی و وقایع مرتبط با زندگی و زمانه این لوطی انقلابی پرداخت.
.jpg)
محمد جعفربگلو
طیب حاج‌رضایی شاید برای بسیاری از نسل امروز به‌عنوان یک چهره تأثیرگذار در شکل‌گیری نهضت انقلاب، چندان شناخته‌شده نباشد. در ابتدا مختصری از زندگی و شخصیت او بگویید.
اگر بخواهیم زندگی شهید طیب حاج رضایی را به دو بخش تقسیم کنیم، بخش نخست زندگی او کارنامه قابل‌قبولی ندارد. در آن دوره (سال‌های 1315 تا 1325) او بیشتر درگیر دعواها و نزاع‌های خیابانی بود و با قلدری سعی می‌کرد شهر را به آشوب بکشد. طیب در آن سال‌ها که مقارن با اواخر دوره پادشاهی رضاخان و اوایل دوره سلطنت محمدرضا پهلوی بود، جزو معروفترین باج‌گیرهای تهران و به‌طور خاص میدان امین‌السلطان بود. از کسانی که قصد ورود به بازار را داشتند باج می‌گرفت و در بیشتر درگیری‌ها اسمش به گوش می‌رسید. در آن سال‌ها که حدودا 26 ساله بود، چند بار بازداشت و زندانی و تبعید شد. سال 1322 به خاطر نقش داشتن در قتل یکی از اشرار تهران دستگیر و محاکمه و به چندین سال حبس و تبعید محکوم شد. بعد از گذراندن دوره تبعید در بندرعباس، دوباره به تهران بازگشت و تشکیل خانواده داد، ولی همچنان رفتارهای لاتی و قلدری با او همراه بود.
سال 1332 طیب با دریافت مبلغی پول در جریان کودتای 28 مرداد نقشآفرینی کرد، بهطوریکه بعد از بازگشت شاه از سفر خارج، طیب لقب «تاج‌بخش» گرفت و امتیازات اقتصادی را نیز به‌عنوان پاداش به‌دست آورد. این موضوع باعث می‌شود که پای او به امور سیاسی باز شود و برخی فعالیت‌ها را با دستور دربار انجام می‌داد. شرکت در امور سیاسی به دستور دربار، حضور در درگیری‌ها و نزاع‌های خیابانی، نقطه سیاه زندگی اوست.
اما بخش دوم زندگی طیب که از اواسط دهه 30 شروع می‌شود، درست در نقطه مقابل نیمه نخست زندگی اوست. حضور او در جریان‌های مربوط به روحانیت، یک نقطه عطف در این دوران است. او در جبهه روحانیونی مانند آیت‌الله بروجردی وارد جریان‌های مبارزه با وهابیت شد و همراه با شخصیت‌هایی همچون حاج اسماعیل رضایی، نقش فعالی در این جریان‌ها داشت. در همین دوره او در جریان‌های اجتماعی هم فعال است و سعی می‌کند به مردم کمک کرده و کارهای عام‌المنفعه انجام دهد. نقطه اوج زندگی او در سال 1342 رقم خورد که در حمایت از نهضت امام خمینی (ره) در واقعه 15 خرداد نقشآفرینی کرد.
طیب حاج‌رضایی چگونه از قالب یک فرد باج‌گیر و قلدر به یک شخصیت تأثیرگذار در شکل‌گیری نهضت انقلاب، تبدیل شد؟
درباره تحول او و اینکه چه شد که از شخصیتی باج‌گیر و طرفدار سلطنت به یکی از دشمنان اصلی رژیم شاهنشاهی تبدیل شد، بهطوریکه با دستور مستقیم شاه در آبان 1342 تیرباران می‌شود، چند عامل را می‌توان متصور شد. نخستین عامل، ارتباط او با روحانیت بود. عامل دیگری که زمینه‌ساز این تحول در طیب شد، اقدامات ارشادی شخصیت‌هایی مثل شهید حاج مهدی عراقی بود. علاوه بر این، طیب از اواخر دهه 30 با دربار و مشخصا با نصیری به مشکل برخورد و این موضوعات باعث شد کم‌کم از دربار فاصله بگیرد. همچنین علاقه‌اش به اهل‌بیت (ع) و علاقه‌ای که به امام خمینی (ره) داشت، باعث شد که در 15 خرداد 1342 در حمایت از نهضت ایشان، وارد صحنه شود و فعالیت کند.
طیب حاج‌رضایی
چه عاملی موجب شد به پژوهش درباره زندگی این شخصیت انقلابی علاقه‌مند شوید؟
زمانی که در رابطه با شخصیت او ابهاماتی در ذهنم به‌وجود آمد، تلاش کردم با استفاده از اسناد و منابع متقن تاریخی، جواب این ابهامات ذهنی خود را بدهم، چون تا آن زمان کار تحقیقاتی کامل متکی بر اسناد درباره طیب حاج رضایی انجام نشده بود، البته یکی دو کار صرفا براساس برخی اسناد صورت گرفته بود، ولی من در این کتاب سعی کردم تحلیل را افزوده و خاطرات را هم جمع‌آوری کنم. در این زمینه سال‌های 91 و 92 با بیژن حاج‌رضایی پسر طیب حاج‌رضایی صحبت کردم که سال گذشته چشم از جهان فروبست. نکته دیگر درباره این کتاب، استفاده از اسناد و روایت‌هایی است که بعضا برای اولین‌بار مورد استفاده قرار گرفته‌اند؛ ازجمله دست‌نوشته طیب که یک روز قبل از تیرباران به پسرش می‌دهد. یا سند مربوط به ماجرای قتلی که در سال 1322 درگیر آن شد. این سند که در کتاب چاپ شده نشان می‌دهد که طیب در آن قتل نقشی نداشته و آن شخص با خودزنی از دنیا رفته است. به نوعی او بعد از سال‌ها از این پرونده تبرئه شد.
اصالتا اهل منطقه خرقان هستیم که زادگاه پدری طیب حاج‌رضایی نیز هست. در دوره نوجوانی، عکس‌ها و تابلوهای او را در منطقه می‌دیدم و همیشه برایم سوال بود که این شخصیت چه کرده که تصاویرش همه‌جا دیده می‌شود. بزرگان و قدیمی‌های آن منطقه می‌گفتند که او یک شخصیت خیر و نیکوکار در دوره انقلاب بود. اما این سوال‌ها در ذهنم باقی ماند تا زمانی که در دوره کارشناسی ارشد تصمیم گرفتم پژوهش درباره زندگی طیب حاج‌رضایی را به‌عنوان موضوع پایان‌نامه‌ام انتخاب کنم. تا اینکه اخیرا با همکاری انتشارات سوره مهر با افزودن اسناد و خاطرات، این پژوهش به کتاب تبدیل شد.
.jpg)
حاج اسماعیل رضایی
یکی از شخصیت‌های نزدیک به طیب حاج‌رضایی که در این کتاب نیز در بسیاری جریان‌ها و اتفاق‌ها در کنار اوست، حاج اسماعیل رضایی است. کمی نیز درباره این شخصیت انقلابی توضیح دهید.
طیب حاج‌رضایی از شهدای مطرح آن دوره بود که در نهضت 15 خرداد 1342 نقش فعالی داشت، اما شخصیت فعال و تأثیرگذار دیگر آن جریان، شهید حاج اسماعیل رضایی بود که از شهدای مظلوم انقلاب محسوب می‌شود، چون اسمش همیشه ذیل اسم طیب آمده و کمتر به‌طور مستقل به زندگی و زمانه او پرداخته شده است. خوب است رسانه‌ها درباره ایشان و نقش مهمی که در شروع نهضت انقلاب و قیام 15 خرداد داشت، کار کرده و او را به جامعه معرفی کنند. امروز بیش از 50 سال از شهادت حاج اسماعیل رضایی می‌‌گذرد و متأسفانه آن‌طور که شایسته است، او به جامعه و به‌ویژه نسل جوان معرفی نشده است.
نظر شما