کتاب «به دنبال اخلاق در نانو» ترجمه‌ای است از کتاب «In pursuit of nanoethics» اثر مشترک برت گوردین و آنتونی مارک کوتر که از سوی انتشارات اشپرینگر به چاپ رسیده و در سال جاری با ترجمه نگین مفتونی؛ عضو هیأت علمی دانشگاه الزهرا (س)، راهی بازار نشر کشور شده است.
این کتاب در چهار بخش شامل 13 فصل، هم به مفاهیم اخلاقی و فلسفی مربوط به ماهیت نانوفناوری و نو بودن آن می‌پردازد و هم مصادیق مختلف و متعددی نظیر کاربردهای این فناوری در مسائل مهندسی، علوم پایه، نظامی، پزشکی، داروسازی و کشاورزی را از منظر اخلاقی مورد بررسی قرار می‌دهد. همچنین پیشنهادهایی برای سیاستگذاری جهت رعایت اخلاقیات در این زمینه مطرح شده است.
یک فناوری با دو چشم‌اندازِ امیدبخش و هراس‌آفرین
براساس محتوای این کتاب، نانوفناوری یکی از حوزه‌های میان‌رشته‌ای نسبتا جدید در عرصه فناوری است که مشخصا بر اشیایی با ابعاد فوق‌‌العاده کوچک متمرکز است. نوریوتانی گوچی از دانشگاه علوم توکیو در اوایل دهه 1970، اصطلاح نانوفناوری را ابداع کرد. کمی بعد یعنی در سال 1986، انتشار کتاب «موتورهای خلاقیت» اثر اِریک درکسلر، سبب شناخته‌تر شدن این اصطلاح شد. «موتورهای خلاقیت» به دلیل نگارش قوی و ماهیت خیالی‌اش، تأثیر شگرفی بر درک عامه مردم از نانوفناوری داشت. در تصویری که درکسلر از نانوفناوری ترسیم می‌کند، ایده «آراینده فراگیر» ضروری است. درکسلر می دانست که نانوفناوری اگر به همان ترتیبی که در کتابش بیان می‌کند به ثمر برسد، احتمالا تأثیرات بسیار قدرتمندی را در پی خواهد داشت، هم سودمند و هم زیان‌آور: «با استفاده از آراینده‌ها، می‌توانیم جهانمان را از نو بسازیم یا نابودش کنیم».
چشم‌اندازهای متناقض نانوفناوری، سبب ایجاد بحث‌های مختلفی در جوامع بشری شده است. همانند بسیاری از فناوری‌های جدید، خطر بروز حوادث و سوء‌استفاده از این فناوری نیز وجود دارد و برخی از این اثرات احتمالا بسیار مخرب خواهند بود. برای مثال ممکن است فرایند «خودهمتاسازی» به دلیل پاره‌ای از سوءعمل‌های پیش‌بینی‌نشده، از کنترل خارج شود. اگر این‌طور باشد، این آراینده‌ها به بلعیدن مواد اطرافشان و تبدیل همهچیز به کپی‌هایی از خود ادامه می‌دهند. در یکی دیگر از سناریوهای بالقوه و هراس‌انگیز آینده، نانوفناوری برای ساخت سلاح‌‌های بسیار قدرتمند استفاده خواهد شد.
از سوی دیگر، نانوفناوری تکامل‌یافته، آثار مثبت فزاینده‌ای نیز خواهد داشت. برای مثال، احتمالا تولید پاک و ارزان انبوه محصولات تازه را تسهیل خواهد کرد. این محصولات با دقت مولکولی ساخته می‌شوند، از این‌رو ویژگی‌های جدید و شگفت‌انگیزی خواهند داشت. علاوه بر این، نانوفناوری می‌تواند باعث ایجاد روش‌های اثربخش‌تر حفاظت از محیط زیست و همچنین دستاوردهای پزشکی بی‌شمار شود. آراینده‌ها خواهند توانست تقریبا همهچیز را از مواد اولیه مشترک و بدون دردسر بسازند و بدین‌ترتیب، سیستم‌هایی به پاکی جنگل‌ها را جایگزین کارخانه‌های دودزا کنند. آراینده، فناوری و اقتصاد را از اساس دگرگون خواهد کرد و امکانات جدیدی را در اختیار بشر خواهد داد.
نقاط اتصال نانوفناوری و محصولات غذایی تراریخته
«مقایسه محصولات غذایی تراریخته با فناوری نانو، به چند دلیل پرطرفدار است... هر دو فناوری تازه و نوظهورند و پیش‌بینی‌شده، و در بوق و کرنا کرده‌اند که پیشرفت‌هایی جدی و در واقع انقلابی نسبت به فناوری‌های قبلی‌شان (دورگه‌پروری درخصوص محصولات تراریخته و میکروتکنولوژی درخصوص نانوفناوری) هستند. «ژرف» بودن، خاصیت هر دوی این فناوری‌هاست. فناوری محصولات تراریخته شامل توصیف، طراحی و کنترل زندگی در سطح ژنتیک بنیادی است، درحالی‌که نانوفناوری شامل توصیف، طراحی و کنترل زندگی در سطح اتمی بنیادی است. علاوه بر این، ابزارها، تکنیک‌ها و محصولات علم و فناوری نانومقیاس، هرروز بیشتر از قبل، در اصلاح ژنتیک محصولات غذایی و همچنین در کشاورزی و به‌طور کلی در زنجیره تأمین مواد غذایی و خواربار استفاده خواهد شد. بنابراین بعضی از محصولات نانوفناوری، محصولات تراریخته یا مواد غذایی هم محسوب می‌شوند و تجربه مواد غذایی تراریخته، تجربه نانوفناوری نیز هست و بالعکس.»
آیا فناوری نانو سلامت جامعه و محیط زیست را تهدید می‌کند؟
«شاید مهم‌ترین دغدغه‌های اخلاقی مربوط به نانوفناوری، درباره خطرهای بالقوه‌ای باشد که از جانب نانومواد، سلامت جامعه و محیط زیست را تهدید می‌کند. نانوذرات، به دلیل اندازه کوچکشان در مقایسه با ذرات بزرگتر همان ماده، در میان سلول‌ها و بافت‌ها و حتی سد خونی-مغزی آسان‌تر حرکت می‌کنند. علاوه بر این، نسبت بالای مساحت سطح به جرمشان غالبا باعث افزایش واکنش‌پذیری‌شان می‌شود. بعضی نانومواد خاص نیز ممکن است به دلیل شکل‌شان یا به دلیل گرایش‌شان به حمل سایر مواد سمی، بسیار مشکل‌ساز باشند.
اخلاق‌شناسان و سیاستگزاران، برای بررسی روش اتخاذ تصمیمات اجتماعی در پاسخ به خطرهای تهدیدکننده سلامت جامعه و سلامت محیط زیست از قبیل خطرهای ناشی از نانومواد، مطالعات خوبی انجام داده‌اند. خیلی از این بحث‌ها، روی نقاط قوت و ضعف رویکردهای تصمیم‌گیری از قبیل تحلیل هزینه-فایده یا اصل احتیاطی، متمرکز بوده است.»
نخستین چاپ کتاب «به دنبال اخلاق در نانو» در 305 صفحه با شمارگان یک‌هزار نسخه به بهای 57 هزار تومان از سوی انتشارات دانشگاه الزهرا (س) راهی بازار نشر شده است.
نظر شما