خبرگزاری کتاب ایران‌(ایبنا)- دلنشین دانایی‌مقدم‌، دانشجوی دکتری علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه خوارزمی*: فزونی یافتن کتاب‌های الکترونیک و نرم‌افزارهای کتابخوان و قابلیت‌های گوناگون این ابزارها این گمان را تقویت می‌کند که عمر کتاب‌های چاپی به سر آمده است. با این حال همچنان بسیاری از افراد، مطالعه کتاب چاپی را به‌دلیل لذت لمس کاغذ، شیوه تورق و راحتی استفاده به کتاب الکترونیک ترجیح می‌دهند. در سال‌های اخیر نوآوری‌هایی برای برقراری پیوند میان کتاب‌ چاپی و دنیای دیجیتال پدید آمده‌ که در آن‌ها کتاب چاپی به جای خود باقی است، اما می‌توان امکانات دیجیتال را به شیوه‌ای به آن اضافه کرد. هنگام مطالعه این کتاب‌ها حواسی فراتر از بینایی درگیر هستند و تجربه جدیدی از خواندن پدید می‌آید.
 
کتاب‌های ترکیبی چاپی ـ دیجیتالی
کتاب‌های ترکیبی چاپی- دیجیتالی اشکال مختلف دارند، در برخی از آن‌ها اجزای الکترونیکی در داخل خود کتاب چاپی اضافه شده است. برای مثال مدارهای الکتریکی در صفحات کتاب جاسازی می‌شود و از جوهری که خاصیت رسانایی دارد برای چاپ استفاده می‌کنند (تصویر 1). در نتیجه با لمس کلمات کتاب، پیامی به رایانه فرستاده شده و محتوای دیجیتال برای فرد نمایش داده می‌شود. تولید و انتشار این نوع کتاب‌ها هزینه‌بر و دشوار است و قیمت برای مصرف‌کننده نهایی نیز به تبعِ آن بالاست.



شکل دیگر کتاب‌های ترکیبی چاپی-دیجیتالی را با نام کتاب‌های واقعیت افزوده می‌شناسیم. این کتاب‌ها نسبت به نمونه‌های پیشین جهشی رو به جلو محسوب می‌شوند. از این جهت که برای مطالعه این نوع کتاب‌ها نیاز به ابزار ویژه‌ای نیست و با تلفن‌های همراه هوشمند یا تبلت می‌توان آن را تجربه کرد.

کتاب‌های واقعیت افزوده
واقعیت افزوده به‌طور کلی به معنای افزودن عناصری از دنیای مجازی به دنیای واقعی است. هدف از این افزودن، غنی‌تر کردن دنیای واقعی است. به بیان دیگر، با افزودن اطلاعات دیجیتال در قالب‌هایی چون متن، تصویر، صدا، ویدئو و دیگر اشکال ذهنی، درک فرد از فضای شخصی بهبود می‌یابد. کارکردهای مختلفی برای فناوری واقعیت افزوده در نظر گرفته شده است. یکی از آن‌ها استفاده در انتشار محصولاتی مانند کتاب، مجلات، بروشور، پوستر و موارد مشابه است.

کتاب‌هایی که از فناوری واقعیت افزوده استفاده می‌‌کنند را در اصطلاح «کتاب افزوده» می‌نامند. در کتاب‌های واقعیت افزوده، محتوای چندرسانه‌ای مثل صدا، ویدئو، تصاویر سه‌بعدی، تصاویر متحرک دوبعدی، انیمیشن و مواردی از این دست به کتاب چاپی افزوده و محیطی تعاملی پدید می‌آید. در این کتاب‌ها همانند کتاب‌های جادویی «هری‌پاتر»، تصاویر زنده شده، حرکت می‌کنند و سخن می‌گویند؛ به‌بیان دیگر کتاب‌ها جان می‌گیرند!

برای دیدن و شنیدن محتوای اضافه شده به این کتاب‌ها کافی است اپلیکیشن طراحی شده را روی تلفن هوشمند یا تبلت نصب و اجرا کرد و آنگاه آن‌را بر صفحات کتاب نگاه داشت. صفحات کتاب از طریق دوربین بر صفحه نمایشگر قابل مشاهده است و در عین حال محتوای دیجیتال اضافه شده نیز هم‌زمان نمایش داده می‌شود.




از سال 2010 به این سو، کتاب‌های واقعیت افزوده متنوعی تولید و وارد بازار شده‌اند. در ایران، گروه مجلات همشهری در سال 1393 این فناوری را معرفی کرد. مجلات کودکان «نبات» و «قُلک» در برخی شماره‌های خود از واقعیت افزوده استفاده کرده‌اند و انتشارات سوره مهر نیز چند کتاب واقعیت‌ افزوده را روانه بازار کرده است.

یکی از ویژگی‌های کتاب‌های واقعیت افزوده تعامل دوسویه هنگام خواندن است که به استناد به پژوهش‌ها می‌تواند منجر به یادگیری بهتر از سوی مخاطب شود. شاید به همین دلیل است که تولید و استفاده کتاب‌های واقعیت افزوده برای کودکان بیشتر مورد توجه بوده است. افزون بر آن پیوند میان محیط جذاب دیجیتال و کتاب چاپی می‌تواند موجب گرایش بیشتر کودکان به مطالعه شود.

پژوهش‌های کتاب‌های واقعیت افزوده
حوزه کتاب واقعیت افزوده تنها محدود به تولید نمونه‌های تجاری برای فروش نیست و پژوهش‌های کاربرمدارِ فراوانی در سال‌های اخیر با هدف سنجش شیوه‌های تعامل، خواندن و سودمندی این ابزار انجام شده‌اند. سهم عمده این پژوهش‌ها در حوزه آموزش و با هدف بررسی تأثیر این شکل از مطالعه بر یادگیری کودکان در محیط‌های آموزشی (مانند کلاس درس) بوده است. برای مثال، تأثیر استفاده از واقعیت افزوده در آموزش فیزیک، شیمی، ریاضی، هندسه، آناتومی، زبان انگلیسی، اکوسیستم و آشنایی با هنر سنجیده شده است.

نتایج این پژوهش‌ها حاکی از تأثیر مثبت این ابزار بر یادگیری و سودمندی آن به‌عنوان ابزار آموزشی است. کتاب‌های داستانی واقعیت افزوده نیز هدف بررسی پژوهش‌های دیگری بوده‌اند. در این دست پژوهش‌ها بیش از یادگیری؛ شیوه تعامل، خواندن و احساسات مخاطب بررسی شده‌اند. نتایج این پژوهش‌ها نیز مثبت بوده و در آن‌ها به موارد متنوعی به‌عنوان مزایای استفاده از این ابزار مانند هیجان‌انگیز بودن، لذت کشف، نشاط‌بخش و سرگرم‌کننده بودن، بروز احساسات مثبت، تجربه خواندن جمعی، شناخت بیشتر و شیوه‌ جدید در داستان‌گویی اشاره شده است.




کتاب‌های واقعیت‌افزوده رو به گسترش هستند. آن‌ها نه موجب حذف کتاب‌های چاپی، بلکه موجب رونق بیشتر این قالب خواهند شد. برخی حتی آینده انتشارات را در استفاده از این فناوری می‌بینند. آینده همه‌چیز را روشن خواهد کرد، اما آنچه پیداست این‌که هیچ حد و مرزی برای واقعیت افزوده وجود ندارد، چرا که حد آن خیال و تصور انسان است.
 
* پروژه دکتری‌ دلنشین دانایی‌مقدم با عنوان «بررسی تعامل کودکان با کتاب داستانی واقعیت افزوده» در دانشگاه خوارزمی در دست انجام است، به همین دلیل وی در حال ساخت کتاب داستانی واقعیت افزوده است.