به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، نشست «تدوین دانشنامه سندشناسی» با سخنرانی جمشید کیانفر، نسخه‌شناس، دکتر محسن جعفری‌مذهب، عضو هیات علمی سازمان اسناد و کتابخانه ملی، رضا فراستی، معاون پژوهشی موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، غلامرضا عزیزی، رئیس پژوهشکده اسناد، حوریه سعیدی (تدوینگر دانشنامه اسناد) دکتر مطلب مطلبی، سندشناس دوشنبه 20 اردیبهشت در تالار گفت‌وگو بیست و نهمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران برگزار شد. دبیری این نشست را سعیدی به عهده داشت.

دانشنامه سندشناسی؛ راهنمایی برای فهرست‌نویسان

مطلبی با اشاره به مشکلات حوزه سندپژوهی گفت: «دانشنامه اسناد» تا قبل از تصویب با مشکلات و موانعی در شورای پژوهش سازمان اسناد و کتابخانه ملی مواجه بوده است. نخستین موردی که در همان جلسات نخستین شورای سیاست‌گذاری خود را نشان داد؛ عنوان طرح بود. این طرح نخست به عنوان «دانشنامه اسناد» تعریف شده بود. طرح نخستین، علاوه بر انواع اسناد به عنوان مداخل، اصطلاح‌ها، القاب و مناصب که به هر حال جزء لاینفک و ضروری اسناد هستند را هم در برمی‌گرفت.

وی ادامه داد: با توجه به هدفی که دانشنامه داشت و مخاطبان آن که عبارت بود از راهنمایی برای فهرست‌نویسان و پژوهشگران حوزه سندشناسی تا حدود زیادی قابل توجه بود. انتخاب عنوان «دانشنامه اسناد» مورد انتقاد تعدای از اعضای شورای سیاستگذاری و بعدها شورای مداخل قرار گرفت. انتقاد آنها بر عنوان مبتنی بر این استدلال بود که این عنوان بسیار کلی است و حوزه بسیار وسیعی را شامل می‌شد که از جنبه‌هایی استدلال به جایی هم بود.

مطلبی افزود: در همان جلسات نخستین بود که عنوان «دانشنامه اسناد» به «دانشنامه سندشناسی» تغییر یافت. این تغییر عنوان، دانشنامه را محدودتر، تخصصی‌تر و تا اندازه زیادی منحصر به انواع سند کرد و بنا شد موارد مرتبط با سند، جز به ضرورت در دانشنامه قرار نگیرد. گام بعدی، همراه با مشکل بود، بررسی مداخل پیشنهادی در شورای مداخل و انتخاب یاری آنها به عنوان مداخل دانشنامه بیش از 25 جلسه به طول انجامید.

این سندپژوه ادامه داد: سومین مورد محدودیت اداری مالی طرح بود که در همان ابتدای راه وقفه‌ای چهار ـ پنج ماهه را در کار دانشنامه ایجاد کرد. اگر محدودیت مالی را در کنار محدودیت زمانی طرح که برای مدت زمان دو ساله تعریف شده بود، در نظر بگیریم بیشتر به دشواری‌ها و نگرانی‌های تدوین دانشنامه واقف می‌شویم. اما عمده‌ترین مشکل تدوین «دانشنامه سند‌شناسی»، نوشتن مقالات است. آثار منتشر شده در ارتباط با سند‌شناسی معدود و انگشت‌شمارند.

مطلبی بیان کرد: مبنای نوشتن مقاله‌های «دانشنامه سندشناسی» بر این اساس است که مدخل موردنظر از زمانی که نوع سند موجود باشد و یا اینکه در منابع سندشناسی اشاراتی بدان شده تا زمان حال مورد بررسی، تجزیه و تحلیل قرار بگیرد. در نوشتن مقاله‌ها بررسی سند از دو بعد قالب و محتوا مدنظر است که جز این، مدخل ناقص و ابتر  می‌شود. این امر مشکلات و محدودیت‌های چندی را در نوشتن مداخل ایجاد می‌کند، از جمله این اسناد در مراکز مختلفی پراکنده هستند. این امر به ویژه در اسناد قبل از قاجار چشمگیرتر است.

وی عنوان کرد: دسترسی به سایر مراکز برای نویسندگان با محدودیت‌های بسیاری همراه است. یکی از موارد محدودیت مالی است. مبلغ تعریف شده پرداختی چنین امکانی مورد نیاز برای نوشتن مقاله دسترسی پیدا کنند. برخی از این مراکز امکان جستجو از بیرون برای محققان وجود ندارد و استفاده از اسناد آنها منحصر به مراجعه حضوری است، دیگر اینکه در این مراکز در موارد بسیاری اسناد به درستی فهرست نشده‌اند. مواردی مانند اعتراف‌نامه، تمسک‌نامه، مصالح‌نامه، برات قبض، عنوان اجاره‌نامه فهرست شده‌اند که البته از طرف طرح، مرکز آستان قدس هماهنگی‌هایی صورت گرفته و امیدواریم با سایر مراکز هم هماهنگی‌هایی صورت بگیرد.

سندشناس اظهار کرد: مشکل دیگر معدود بودن نویسندگان مداخل است. از آنجا که در نوشتن مقالات، بررسی شکل و محتوا در طول دوره، مبنای کار است، نویسندگان به مقالات بسیار محدود می‌پردازند اما برای بهتر نوشتن مداخل این دانشنامه دو تخصص دانش تاریخی و دانش سند موردنیاز است. کشور ما در طول تاریخ مورد تهاجم و استیلا اقوام و فرهنگ‌های مختلفی قرار گرفته است. در بسیاری دوره‌ها تغییر حکومت‌ها تنها جابه‌جایی صرف حاکمان نبوده، بلکه به دنبال آن تغییر و تبدیل‌های فراوانی در ابعاد سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی ایجاد شده است تا آنجا که به حوزه سند مربوط است. این تغییرات و تبدیل‌ها محسوس و چشمگیر است. به دنبال تغییر حکومت‌ها بسیاری از سندها از میان رفته، یا به عناوین جدید تبدیل شده و در پاره‌ای موارد ماهیت و کارکرد متفاوتی با دوره قبل یافته‌اند و در کنار آن اسناد جدیدی تولید شدند که تنها خاص یک دوره است.
 
بی‌مهری به اثر قائم مقامی، تنها کتاب معتبر اسنادی

فراستی در ادامه این نشست گفت: در یک تحقیق که درباره کتاب‌های سندی منتشر شده قبل و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی انجام دادم، متوجه شدم که در قبل از انقلاب متخصصان اندکی در حوزه سند مشغول به کار بودند که به پژوهش‌های سندی می‌پرداختند. اما پس از پیروزی انقلاب کتاب‌های بسیاری در حوزه سند تالیف و تدوین شده است. با این حال هنوز کتاب «مقدمه‌ای بر شناخت اسناد تاریخی» یکی از منابع اصلی ما در حوزه سند است با همه بی‌مهری‌های که به این اثر شده اما بنده این کتاب را مانند رساله همیشه همراه خود دارم.

وی با اشاره به مشکل معرفی درست سند اظهار کرد: در ایران نمایشگاه‌های بسیاری از اسناد به نمایش گذاشته و همچنین اسناد فراوانی در مراکز اسنادی، موسسه‌ها و سازمان‌ها نگهداری می‌شود که به درستی معرفی نشدند. به عبارتی در این مراکز و موسسات افرادی مشغول به کار هستند که سند را به درستی نمی‌شناسند. بنابراین یکی از مشکلات اساسی ما مشکل شناخت درست سند از سوی کارمندان موسسات اسنادی پژوهشگران است.

لحاظ نشدن تمام منابع از مشکلات طرح‌های کلان است

کیانفر در بخش دیگری از نشست «تدوین دانشنامه سندشناسی»گفت: ما امروز در جامعه‌ای زندگی می‌کنیم که فعالیت‌هایی در حیطه تحقیق و پژوهش منجر به تدوین و تالیف دایره‌المعارف‌ها و دانشنامه‌ها شده که عرصه خوبی است و برخی معتقدند ما سده 19 فرانسه را پشت سر می‌گذاریم؛ زمانی که آنها چنین فعالیت‌هایی را در آن زمان انجام دادند و ما امروز در حال انجام آن فعالیت‌ها هستیم اما بنده معتقدم که ضرورتی ندارد که هر آنچه که در کشور همسایه انجام می‌شود در کشور ما هم دنبال شود، زیرا هر کشوری نیازها و ضرورت‌های خودش را دارد.
 
وی اظهار کرد: نگاهی به برخی از مدخل‌های «دانشنامه سندشناسی» باعث شد که برخی منابع اسنادی را در این طرح اولیه روی پایگاه داخلی سازمان اسناد و کتابخانه ملی رویت نشود و این یکی از مشکلات انجام پروژه به شکل کلان است. در فهرست منابع آن که بسیار جامع است. کتاب «اصطلاحات نظامی و دیوانی دوره قاجار» اثر یحیی مدرسی و همکاران که از سوی دفتر پژوهش‌های فرهنگی منتشر شده، نامی در طرح اولیه دانشنامه نیست. در حالی که استفاده از این اصطلاح‌نامه بسیاری از کارهای شما را سرعت می‌بخشید.

پژوهشکده اسناد مواد اصلی سندپژوهی را مهیا می‌کند

جعفری‌مذهب گفت: سال 81 سازمان اسناد با کتابخانه ملی تلفیق شد، این کار باعث شد که پژوهشکده اسناد یک دوره خاموشی را سپری کند، زیرا جایگاهی در چارت سازمانی نداشت. سال 85 معاون جدید پژوهشی تشکیل شد و فعالیت خود را در سال 86 در حیطه پژوهش و آموزش آغاز کرد و پژوهشکده اسناد نیز فعالیت‌هایی را شروع کرد. اگرچه به تصور من کار اصلی این پژوهشکده اسناد، آماده کردن مواد اصلی سندشناسی و سندپژوهی است.

دانشنامه سند طرحی کلان است

عزیزی در پایان این نشست گفت: خوشبختانه طرح «دانشنامه اسناد» از سوی سعیدی در حال پیگری و انجام است و قسمتی از آن انجام شده و بر پایگاه داخلی سازمان اسناد و کتابخانه ملی قابل رویت است.

سعیدی گفت: بسیاری از اصطلاحات در حوزه سند وجود دارد که نیاز است در «دانشنامه اسناد» گنجانده شود و این در حالی است که «دانشنامه اسناد» فعلا یک طرح اولیه است اما اشاره‌ای که به طرح کلان شد مربوط به حوزه وسیع موضوعات سندی بود که این دانشنامه را در برمی‌گیرد، از این لحاظ به این طرح با نگاه کلان پرداخته شده است. اما دست‌اندرکاران دانشنامه به هیچ عنوان ادعا ندارند که این طرح، طرح کلانی است، زیرا اگر چنین ادعایی داشته باشیم در واقع به مثابه سقوط کار است.
 
وی عنوان کرد: نیاز است تا بخشی از دانشنامه اسناد در فضای مجازی نمایش داده شود تا اهل سند و محققان آن‌را مشاهده کنند و نقاط مثبت و ضعف آن را دریابند. زیرا در تدوین و تالیف آن میسر نشد تا از نظر و همکاری همه سندپژوهان بهره‌مند شویم.