خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) ـ سعیده زادقناد: 24 ذی‌الحجه سالگرد درگذشت حاج میرزا حسن اصفهانی، ملقب به صفی‌علیشاه (۱۲۱۴ ــ ۱۲۷۸ شمسی)، از مشهورترین مشایخ و بزرگان متصوفه در اواخر قرن سیزدهم و اوایل قرن چهاردهم هجری و صاحب تفسیری عرفانی و منظوم برای قرآن کریم است.
یکی از انواع تفسیر متن مقدس قرآن که با تبعیت از چارچوب‌های خاص و متفاوت از دیگر سبک‌ها در تفسیر، همواره به عنوان سبکی چالش‌انگیز، مورد توجه بوده، تفسیر عرفانی است.
در این گزارش سعی خواهد شد با اشاره‌ای کوتاه و اجمالی به پایه‌ها و اصولی که این نوع تفسیر بر آن استوار است، مهم‌ترین نقد وارده بر آن نیز طرح و ضمن آن برای آگاهی بیشتر مخاطبان از روش این تفسیر، فهرست گزیده‌ای از کتاب‌های موجود در این حوزه، مشتمل بر تفاسیر عرفانی قرآن و نیز آثاری که در نقد و بررسی آنها به رشته تحریر درآمده‌اند، ارائه شود. در تنظیم این گزارش از مقاله پژوهشی «دکتر محسن پورقاسم» موجود در وبگاه «پژوهشگاه فرهنگ و علوم اسلامی» و یادداشت نقدگونه سیدعلی‌محمد رفیعی در نشریه «کتاب هفته»، شماره 135، 8 شهریور 1382 بهره گرفته شده است. اطلاعات کتابشناسی گزارش نیز محصول داده‌های وبگاه «کتابخانه ملی ایران» و «خانه کتاب» است که به ترتیب سال انتشار تنظیم شده است.
تفسیر عرفانی و لبه تیغ شهود
تفسير قرآن كريم از سال‌هاي آغازين دوره تدوين يعني دوره پس از تابعان، دستخوش تغييرات بنيادين شد و در پی این تحولات، تفسيرهاي كلامي، ادبي فقهي، بلاغي و … سامان يافتند. در اين ميان، تفاسيري نيز با نگاه دروني و باطني شكل گرفتند كه به تفاسير «عرفاني» مشهور شدند. تكيه به تأويل و رمزي انگاشتن كلام خدا از ويژگي‌هاي اساسي اين‌گونه تفاسير است. پيشينه تفسير عرفاني كه به لحاظ مباني و روش، از ديگر روش‌ها به طور كامل متمايز است به متون ديني پيش از اسلام و حتي مكاتب بشري يونان باستان باز مي‌گردد.
اهل تصوف و عرفان، يكي از گروه‌هايي هستند كه در تفسير قرآن، دست به دامن تأويل شده و با تكيه بر معرفت خاص خويش، از روشی متمايز در مقايسه با ديگر مفسران قرآن، پيروي كرده‌اند. البته شایان ذکر است که همه عارفان در دست‌يابي به مقصود خويش ــ يعني نيل به معاني عميق و باطني آیات و عبارات قرآني ــ داراي يك روش نبوده‌اند. با اين حال در تفسير آنان، مباني نظري مشتركي ديده مي‌شود و آن‌چه تقریباً مشترک به نظر می رسد، آن است که نزد عرفا و صوفیان، عالم هستي كه از آن به «آفاق» تعبير مي‌شود، كتاب تكوين الهي و مصحف رباني است. بنا به این اعتقاد، کتاب هستی، همانند قرآن، مشتمل بر آيات، كلمات و حروف است و بسائط و مفرداتش هم شبیه حروف بسيط و مفرده قرآن است. از این‌رو از نگاه آنها، قرآن صورت اجمالي و تفصيلي اين كتاب بزرگ محسوب مي‌شود.
علاوه بر این در نگرش تفسيري عارفان، يكي از مباني مهم، «فهم وحي‌انگارانه» است. اين اصل در تكوين و تحول فهم تفسيري آنان دخالت تام دارد. از این رو عارفان، در فرايند معرفتي خود، اعتماد چنداني به عقل ندارند چرا که معتقدند، عقل از معرفت حقايق پنهاني، عاجز است و اگر عقل و استدلال كه روش عقلاست به سوی معرفت ناب راه می‌برد، همه عاقلان در معرفت برابر مي‌بودند. از این رو عرفا به علم مکاشفت یا باطن رو آورده و اعتقاد دارند در صورت تصفيه باطن سالك، از جانب الهي، معرفت در جان او رسوخ خواهد کرد. البته در این میان، موضوع دريافت اين نوع شناخت، هميشه ضمانت صحت ندارد زیرا در برابر شهود واقعي كه مي‌تواند ناشي از ايمان، تقوا و يقين كامل باشد، كشف و شهودهاي خيالي و پنداري نيز فراوان است كه بر اثر تلقين مكرر، انحراف فكر و وسوسه‌هاي شيطاني پديد مي‌آيد.
زبان تفسیر: اشارت و تمثیل
عارفان در تبيين نسبت پيچيده لفظ و معنا به جاي «عبارت»، »اشارت» يا رمز را مطرح مي‌كنند. از نگاه آنان، لغات براي معاني متفارقي وضع شده‌اند كه بيشتر آنها از محسوسات به شمار مي‌روند. مجموعه اين عوامل، موقعيت زبان را در انتقال معاني عرفاني، دشوار مي‌كند و از این‌رو عارفان به‌ناچار زبان «اشاره» را به كار مي‌بندند. بينش عارفان نسبت به عالم طبيعت و محسوسات، بينشي مبتني بر «رمز» است و دنياي واقعيت يا محسوس در مقابل دنياي حقيقي، حكم سايه و مجاز دارد.
چنين بينشي نسبت به جهان محسوسات ايجاب مي‌كند كه اين جهان نه به عنوان يك شي‌ء، بلكه به عنوان علامت و نماينده چيزي برتر از خود نگريسته شود. اين زمينه روحي خاص عارف باعث مي‌شود كه ادراك وي از نوع ادراك شهودي باشد و به بيان درآوردن دريافت‌هاي عارف، ناگزير زبان را رمزآميز مي‌كند. اين بيان رمزآميز، زبان را از صورت يك وسيله‌ي ارتباط عمومي خارج مي‌كند و به كلمات، استعداد و ظرفيت معنوي تازه‌اي مي‌بخشد كه از محدوده معنوي آنها در فرهنگ‌ها بسيار فراتر مي‌رود.
از سوی دیگر، تمثیل نیز از محورهای اصلی در آشنایی با ویژگی‌های زبا‌شناختی عرفاست. ازین منظر، رمزي بودن كلام خدا و انبيا بر اساس ادعاي برخي عارفان و يا حكيماني مانند صاحبان رسائل اخوان الصفا، باعث مي‌شود اسرار الهي كه رمزها، نماد آن هستند، از اشرار يا جاهلان مكتوم بماند، چرا كه اسرار را جز خداوند و راسخان در علم نمي‌دانند و قلوب و ظواهري وجود دارد كه فهم آن معاني و اسرار را بر نمي‌تابد. بيان تمثيلي و رمزي اینچنيني، تأثير پيام الهي را در ذهن مخاطبان دو چندان مي‌سازد و لذت ادبي حاصل از بيان غيرمستقيم معنا و پيام در قالب تمثيل در القا و تأثير، كارآمدتر جلوه مي‌كند. لذا از نظر عارفان، كساني كه گام در جاده سلوك گذاشته و مراتب و مقامات آن را طي نكرده‌اند از فهم و ذوق اين حقايق بي‌بهره‌اند و در برخورد با اين دسته از افراد بايد زبان تمثيل را به كار برد.
مشکلات رویکرد نمادگرایانه به قرآن
اما رویکرد تمثیلی و نمادگرایانه به قرآن و دادن معانی رمزی و تمثیلی به کلمات، ترکیبات، عبارات و جملات قرآن، دارای مشکلاتی روش‌شناختی است. سیدعلی‌محمد رفیعی در نقدی به این روش می‌نویسد:
«با توجه به این که نمادگرایی یا سمبلیسم در تفسیر قرآن، به گونه‌هایی مختلف و به صورت تأویلهای صوفیانه برخی فرقه‌ها، باطنیگری برخی مذاهب یا تفسیرهای نمادین برخی نواندیشان یا نوگرایان دینی نمود داشته و دارد و نماینده گونه‌ای روش‌شناسی در فهم قرآن است، نکتههای زیر می‌توانند روشنگر برخی مشکلات علمی و روش‌شناختی گرایش به نمادگرایی در معنی و تفسیر این کتاب آسمانی باشند:
1. قرآن که وسیله ارتباط کلامی خدا با مردم است، طبیعی است که باید به زبان فصیح، روشن و زودیاب مردمی باشد. بنابراین حرف غریبی نیست اگر بگوییم این کتاب به زبان مردم است؛ زبانی که مردم با آن به موعظه، پند و اندرز، فرمان، تاریخ، حکمت و دانش سخن می‌گویند و نوشته‌های خود را به آن می‌نویسند. زبان نوشته‌های جدی است. زبان معیار اما در سطحی فخیم، آن هم از نوع بی‌تکلف و تعقید آن است. زبان شعر و تخیل و جادو و اسطوره و مجاز و نماد نیست.
در این زبان، هر واژه یا ترکیب، معنی حقیقی خود را دارد؛ یعنی آن معنی که بلافاصله پس از شنیدن یا خواندن، به ذهن شنونده یا خواننده می‌آید و ــ به اصطلاح ــ متبادر می‌شود؛ نه معانی مجازی، استعاری و نمادین خود را. در این زبان، اگر واژه‌ای بخواهد معنی دیگری غیر از معنی حقیقی خود بگیرد، باید قرینه‌ای به همراه داشته باشد. در چنین زبانی، تمثیل به همراه واژه یا مشتقاتی از واژه «مثَل» می‌آید. تشبیه با ادات تشبیه همراه است. دیگر صنایع لفظی و آرایه‌های ادبی با ترکیبها و نحوه خاص بیان خود می‌آیند و واژه‌های تنها که به صورت مجاز و استعاره به کار رفته‌اند دارای قرینه‌هایی برای معنی غیرحقیقی خویش‌اند؛ و از این قبیل.
در این زبان، اگر واژه یا ترکیبی به صورت نمادین یا در معنی غیر حقیقی خویش، استعمال بسیار و در حد شیوع داشته باشد و معنی غیر حقیقی آن به ذهن شنونده و خواننده متبادر شود، در این صورت، حتماً باید شواهد تاریخی و نمونه‌های مستند از کاربردهای این گونه، از وجود آن معنی نمادین و غیرحقیقی برای آن واژه یا ترکیب در عصر نزول قرآن حکایت کنند.
در واقع، اصل بر حقیقی بودن، مجازی نبودن و غیرنمادین بودن زبان قرآن است. اگر کسی مدعی نمادین بودن زبان در همه یا بخشی از این کتاب آسمانی است، باید شواهد لفظی برای این مدعا از زمان و مکان نزول در لفظ به لفظ این کتاب بیاورد.
2. در قرآن، سخن از موضوعهایی علمی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، تاریخی و از این قبیل رفته است به علاوه احکام و دستورالعملهای اخلاقی و فقهی یا حتی دستورهایی نظامی و حکومتی؛ از نقل قول از گذشتگان تا نقل سخن مؤمنان. بیان همه اینها باید با زبان عادی غیر نمادین باشد.
3. اگر بخشی از قرآن را با زبان غیر نمادین و بخشی دیگر را با زبان نمادین بدانیم، مرز این دو کجاست؟
آیا برخی مسائل تاریخی و اعتقادی، بیان احوال قبل از این جهان و پس از مرگ، ادوار خلقت انسان، سخن از موجوداتی مانند جن و فرشته، ذکر معجزات و خارق عادات، طبقات آسمان و نقاطی در زمین و پدیده‌هایی در طبیعت، اطلاعاتی مربوط به برخی شخصیتها و رخدادهای مرتبط آنان و از این قبیل، نمادین‌اند و بقیه غیرنمادین؟ چه چیزی تعیین می‌کند که کجای این کتاب آسمانی با زبان نمادین است؟ کدام قرینه، ما را از معنی حقیقی الفاظ و ترکیبهای آن بر می‌گرداند؟: مسلمات عقلی، قطعیات علمی، نصوص و محکمات کتاب، روایات صحیح و معتبر، شواهد قطعی زبانی؟ ...
از این دست اطلاعات قطعی یا مستندات قوی ظنی شاید بتوانند به عنوان قرینه‌ی صارفه، قابل قبول باشند و معنی واقعی برخی آیات را برای ما مکشوف دارند اما اگر به صرف نبود یا کمبود درک یا برخوردار نبودن از ایمان به غیب، مسائل ماورایی و معجزات و خارق عادات یا خوش نداشتن برخی از انواع بیان درباره شیوه زندگی انسان، قبل و بعد از این جهان یا از این دست موانع و مشکلات ذهنی، مدعی نمادین بودن بخشی از مندرجات قرآن شویم، بی‌گمان استدلالی قوی برای انصراف از معنی حقیقی نیاورده‌ایم.
4. هیچ شاهدی از قرآن، روایات، سخن صحابه و زبان عرب برای نمادین بودن زبان قرآن وجود ندارد. اگر هم شاهدی غیر قابل خدشه برای موردی یافت شود، اولاً مشمول موارد قابل قبول بند پیش است؛ ثانیاً این شاهد، تنها نمادین بودن همان تکه از کلام خدا را ثابت می‌کند و قابل تسری به بخشهای دیگر آن نیست.
5. گروندگان به اسلام، از دیرباز ــ یعنی از عصر نزول تا به امروز ــ معانی حقیقی الفاظ و ترکیبهای قرآن را می‌پذیرفته و باور داشته‌اند و اسلام‌ستیزان، از دیرباز تا کنون معانی حقیقی را می‌پذیرفته و با آنها در ستیز بوده‌اند. عدول از معانی ظاهری ــ به معنی نفی آن ــ از سوی برخی مسلمانان بعدها در اثر این پدید آمد که آنان نمی‌خواسته‌اند همه معانی کتاب را بپذیرند بی‌انکه بخواهند الفاظ آن را آشکار کنند یا ایمان خود به کل کتاب را خدشه‌دار سازند.
6. این پرسش را نیز می‌توان در نزد معتقدان به نمادین بودن همه یا بعضی الفاظ قرآن مطرح ساخت: اگر قرار باشد که زبان این کتاب نمادین نباشد و همه مدلولهای الفاظ آن به همان صورت که از معنی حقیقی دریافت می‌شوند، وجود داشته باشند یا ایجاد شوند، زبان قرآن چگونه خواهد بود؟ خواهیم دید که همین گونه خواهد بود که هم‌اکنون هست؛ یا همین توصیفها و شیوه‌های بیان و همین ویژگی‌هایی که هم‌اکنون دارد. پس چه دلیلی برای نمادین بودن این الفاظ داریم؟
7. معنی حقیقی هر لفظ یکی و معنی مجازی آن تا بینهایت است. معنی حقیقی الفاظ در زمان نزول را از طریق فرهنگنامه‌ها، نقلها و روایات معتبر یا پژوهشهای زبانی می‌توان یافت. راه یافتن معنی مجازی و نمادین در زمان نزول کدام است؟ این معنی مجازی و نمادین، یکی بوده است یا چندتا؟ چگونه به این معنی می‌توان دست یافت؟ اگر شاهدی نباشد، چگونه از میان بینهایت معنی ممکن، معنی نمادین زمان خود را بیابیم؟ چه معیاری برای دستیابی به مدلول این نماد وجود دارد؟ اگر دو تن در تأویل نمادین لفظ قرآن اختلاف داشتند، حق با کدام است؟ با کدام ضابطه؟ در هر مورد چرا؟
جواب این پرسش‌ها هر چه باشد، پاسخ آن در بندهای پیشین این نوشتار آمده است.
8. به همه اینها بیفزاییم این را که نمادگرایی در تفسیر یا معنی قرآن، به گونه‌ای گریز از معنی حقیقی است که درک آن مستلزم پذیرش بسیاری چیزهاست که می‌توانند فراتر از سطح درک و دانش و آگاهی و تجربه و ادراک ما باشند؛ و این یعنی حذف صورت مسئله. در حالی که گرایش به حقیقت در الفاظ کلام خدا، می‌تواند ما را به تکاپو وادارد تا به جای پژوهشگریزی، به سوی مطالعه و پژوهش گام برداریم، به علم الهی و دانش بشری و سند و مدرک زبانی و تاریخی چنگ زنیم و سرانجام، آن چه را در نمی‌یابیم دریابیم و حتی به کشفهای تازه برسیم.
این نکته را نیز باید در پایان تذکر داد که بحث ظاهر داشتن و باطن داشتن قرآن متفاوت از بحث نمادین بودن آن است. در گرایش نمادین، معنی ظاهر نفی می‌شود و در واقع، لفظ، معنی خود را ندارد. اما در گرایش متمایل به قبول ظاهر و باطن (با هم)، معنی ظاهری پذیرفته می‌شود و افزون بر معنی ظاهری، معنی یا معانی باطنی نیز براساس تناسب و سنخیت با ظاهر، استخراج می‌گردد.» (کتاب هفته، شماره 135 (8 شهریور 1382)، ص 18)
سیری با قرآن در منازل عرفان
اینک نگاهی به کتابشناسی تفاسیر عرفانی یا آثاری درباره تفسیر و تفاسیر عرفانی می‌اندازیم که از سال 1361 به این سو در ایران به چاپ رسیده‌اند:
• رس‍ال‍ةالان‍وار فی م‍ع‍دن‌الاس‍رار یا تفسیر آیه نور
ش‍رف‌ال‍دی‍ن محمد ن‍ی‍م‍ده‍ی، بنیاد قرآن و سازمان حج و اوقاف جمهوری اسلامی ایران، 136 صفحه، چاپ اول 1361.
• تفسیر ح‍دائ‍ق ال‍ح‍ق‍ای‍ق (ق‍س‍م‍ت سوره یوسف)
م‍ع‍ی‍ن‌ال‍دی‍ن ف‍راه‍ی ه‍روی مشهور به م‍لام‍س‍ک‍ی‍ن، جعفر سجادی، امیرکبیر، 871 صفحه، چاپ سوم 1363، 1650 ريال.
• روایات گهربار: گزیده‌ای از تفسیر کشفالاسرار
بهروز ثروتیان، برگ، 371 صفحه، چاپ اول 1369، 1600 ريال.
• انوار قرآن
علی‌اشرف صادقی، ناشر مؤلف، 63 صفحه، چاپ اول 1371، 500 ريال.
• تفسیر قرآنی و زبان عرفانی
پ‍ل ن‍وی‍ا، ترجمه اس‍م‍اع‍ی‍ل س‍ع‍ادت، مرکز نشر دانشگاهی، 375 صفحه، چاپ اول 1373.
• ج‍ل‍وه‌ه‍ای ت‍ش‍ی‍ع در تفسیر کشفالاسرار اثر رش‍ی‍دال‍دی‍ن امام احمد میبدی
محمدمهدی رک‍ن‍ی ی‍زدی، انتشارات یزد، 103 صفحه، چاپ نهم 1373، 1500 ريال.
• تفسیر عرفانی س‍وره‌ه‍ای واق‍ع‍ه، طارق و اع‍ل‍ی
ن‍اص‍ر ق‍وام‍ی، کتاب طوبی، 308 صفحه، چاپ اول 1373، 5400 ريال.
• داستانهای تفسیر کشفالاسرار رش‍ی‍دال‍دی‍ن اب‍وال‍ف‍ض‍ل میبدی
گردآورنده: مهدی ش‍م‍س‌ال‍دی‍ن، امیرکبیر، 501 صفحه، چاپ چهارم 1376، 52000 ريال.
• سه گ‍وه‍ر ت‍اب‍ن‍اک از دری‍ای پ‍رف‍ی‍ض کلام الهی: ترجمه و شرح آی‍ه‌ال‍ک‍رس‍ی، آیات خ‍وات‍ی‍م سوره ب‍ق‍ره، آیه نور از تفسیر ج‍ل‍ی‍ل بیان ال‍س‍ع‍اده
س‍ل‍طان ح‍س‍ی‍ن ت‍اب‍ن‍ده گ‍ن‍اب‍ادی «رض‍ا علیشاه»، حقیقت، 200 صفحه، چاپ اول 1376، 7000 ريال.
• داستانهای عرفانی: برگرفته از جلد اول گزیده تفسیر کشفالاسرار خواجه عبدالله انصاری
محبوبه جامعی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، 306 صفحه، چاپ ششم 1378، 7000 ريال.
• تفسیر عرفانی م‍ع‍ج‍م الفرقان
ش‍م‍س‌ال‍دی‍ن گ‍ودرزی بروجردی، ناشر مؤلف، سه جلدی، چاپ اول 1378.
• تفسیر صفی: تفسیر منظوم قرآن کریم
میرزا محمدحسن اصفهانی (صفی‌علیشاه)، تصحیح بهروز ثروتیان، سازمان تبلیغات اسلامی، دو جلدی، چاپ اول 1379، 150000 ريال.
• ج‍واه‍ر ال‍ت‍ف‍س‍ی‍ر: تفسیری ادبی، عرفانی، ح‍روف‍ی، ش‍ام‍ل م‍ق‍دم‍ه‌ای در علوم ق‍ران‍ی و تفسیر سوره حمد
ح‍س‍ی‍ن واعظ کاشفی سبزواری، دفتر نشر میراث مکتوب، دفتر نشر میراث مکتوب، 936 صفحه، چاپ اول 1379، 150000 ريال.
• نردبان آسمان: جستاري در قرآن و عرفان
عبدالوهاب شاهرودي، قلم، 432 صفحه، رقعي (شوميز)، چاپ اول سال 1380، 1500 نسخه، 27000 ريال.
• لطايفي از قرآن كريم
سيد محمود محمدي برازجاني، لوح محفوظ، 160 صفحه، رقعي (شوميز)، چاپ اول سال 1379، 7000 ريال.
• كنز الانوار في كشف الاسرار «قرآن و عرفان»
احمد بن محمد ميبدي، تدوين: محمدكاظم بصيري ابرقويي، الهادي، 440 صفحه، چاپ اول سال 1380.
• آن سوی آی‍ن‍ه (درآم‍دی بر تفسیر عرفانی ش‍ی‍خ ن‍ج‍م‌ال‍دی‍ن رازی)
م‍ح‍م‍درض‍ا م‍وح‍دی، آن، 267 صفحه، چاپ اول 1381، 22000 ريال.
• پژوهشی در جریانشناسی تفسیر عرفانی با نگاهی به پنج تفسیر مهم عرفانی از قرن چهارم تا پایان قرن هشتم
محسن قاسم‌پور، مؤسسه فرهنگی ـ هنری ثمین نوین تهران، 420 صفحه، چاپ اول 1381، 27000 ريال.
• مكتب تفسير اشاري
سليمان آتش، مترجم: توفيق هاشم‌پور سبحاني، مركز نشر دانشگاهي، 388 صفحه، چاپ اول سال 1381، 37000 ريال.
• پژوهشي در جريان‌شناسي تفسير عرفاني با نگاهي به پنج تفسير مهم عرفاني از قرن چهارم تا پايان قرن هشتم
محسن قاسم‌پور، ثمين نوين تهران، 424 صفحه، چاپ اول سال 1381، 27000 ريال.
• تفسیر عرفانی سوره آل عمران و سوره ح‍دی‍د ج‍م‍ع‌آوری شده از اح‍ادی‍ث ائ‍م‍ه اطه‍ار ع‍ل‍ی‍ه‍م‌ال‍س‍لام و از ک‍ت‍ب تفاسیر مختلفه و معتبره
عزیز موسوی، فیض کاشانی،566 صفحه، چاپ اول 1382، 25000 ريال.
• ن‍ش‍ان‍ه‌ش‍ن‍اس‍ی تفسیر عرفانی
مریم م‍ش‍رف، توس، 767 صفحه، چاپ اول 1381.
• حمد ربانی: تفسیر عرفانی سوره حمد
م‍ح‍م‍درض‍ا ربانی، با مقدمه ج‍وادی آم‍ل‍ی، مطبوعات دینی، 406 صفحه، چاپ اول 1382، 29000 ريال.
• اسرار العش‍ق: تفسیر سوره یوسف و تفسیر آیات مصاحبه خ‍ض‍ر و م‍وس‍ی و م‍ن‍ت‍خ‍ب‍ی از م‍ث‍ن‍وی‍ات و غ‍زل‍ی‍ات و م‍ن‍ظوم‍ه روح العرفان
اس‍دال‍ل‍ه ای‍زدگ‍ش‍س‍ب، به اهتمام ع‍ب‍دال‍ب‍اق‍ی ای‍زدگ‍ش‍س‍ب، حقیقت، 169 صفحه، چاپ اول 1383، 16000 ريال.
• سر الاسرار: ح‍ک‍ای‍ات و نکتههای عرفانی در ک‍ش‍ف الاسرار
اح‍م‍دب‍ن محمد میبدی، گردآورنده: ع‍ل‍ی‌اک‍ب‍ر ب‍اغ‍ان‍ی، امیدمهر، 120صفحه، چاپ اول 1383، 10000 ريال.
• ت‍اوی‍لات القرآن از دی‍دگ‍اه ع‍ب‍دال‍رزاق کاشانی
پی‌ی‍ر ل‍وری، ترجمه زی‍ن‍ب پ‍ودی‍ن‍ه آق‍ائی، حکمت، 332 صفحه، چاپ اول 1383، 33000 ريال.
• تفسیر کلامی ـ عرفانی آیه نور
مهدی علیزاده به سفارش پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، بوستان کتاب، 272 صفحه، چاپ سوم 1384، 24000 ريال.
• شرح جامع تفسیر عرفانی و منظوم قرآن صفی علیشاه
علی‌رضا منجمی، اباصالح، 6 جلدی، چاپ اول 1385، 790000 ريال.
• جامع ال‍لطای‍ف (ش‍رح‍ی بر تفسیر سوره حضرت یوسف (ع))
ت‍اج‌ال‍دی‍ن بن محمد بن زی‍د طوس‍ی ق‍دس (س‍ره)، ترجمه محمد نقشبندی غزنوی، فیض کاشانی، 1250 صفحه، چاپ اول 1385، 125000 ريال.
• شرح و تحليل شواهد شعري تفسير كشاف
جعفر زلكي بديل، مقدمه عبدالحسين فقهي، فقهي، 320 صفحه، چاپ اول سال 1385، 30000 ريال.
• اشعه نور: در تفسیر آیه شریفه نور
محقق مصطفوی و محمدهادی طهرانی نجفی، مرکز نشر آثار علامه مصطفوی، 264 صفحه، چاپ اول 1386.
• اعجاز‌البیان فی تفسیر ام‌‌القرآن
صدرالدین قونوی، بوستان کتاب، 391 صفحه، چاپ اول 1387، 50000 ريال.
• کشف‌الارواح (تفسیر عرفانی سوره یوسف)
پیر جمالی اردستانی، تصحیح، مقدمه و تعلیقات: طاهره خوشحال دستجردی، کنکاش، 325 صفحه، چاپ اول 1387، 60000 ريال.
• تفسیر ادبی و عرفانی بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم برگرفته از آثار خواجه عبدالله انصاری
فریبا نجارزاده، انتشارات رسانه تخصصی، 145 صفحه، چاپ اول 1387، 20000 ريال.
• تفسير صفي همراه با ترجمه قرآن
محمدحسن بن محمدباقر صفي‌عليشاه، مترجم: مهدي الهي قمشه‌اي، مصحح: حامد ناجي اصفهاني، كانون پژوهش، 1432 صفحه، چاپ دوم سال 1387.
• سیری در منازل عشق با قرآن: تفسیر موضوعی ۲۴ واژه قرآنی بر اساس تفسیر مخزن العرفان بانو مجتهده امین
اعظم رجالی، سازمان فرهنگی ـ تفریحی شهرداری اصفهان، 784 صفحه، چاپ اول 1388، 90000 ريال.
• رحمة من‌الرحمن فی تفسیر و اشارات القرآن
محی‌الدین ابن العربی، محمود محمود الغراب، آیت اشراق، چهار جلدی، چاپ اول 1388.
• تفسیر ادبی عرفانی سوره‌ی یوسف (ع)
فتوحی کوهبنانی، تصحیح و مقابله داریوش کاظمی، دانشگاه آزاد اسلامی، 274 صفحه، چاپ اول 1389.
• مجموعه آثار حلاج: طواسین، کتاب روایت، تفسیر قرآن، کتاب کلمات، تجربیات عرفانی و اشعار
تحقیق، ترجمه و شرح: قاسم میرآخوری، شفیعی، 504 صفحه، چاپ اول 1389، 110000 ريال.
• صفي‌عليشاه و تفسيرش
بهروز ثروتيان، زيرنظر اكبر ثقفيان و علي اوجبي، خانه كتاب، 216 صفحه، چاپ اول 1389، 34000 ريال.
• صدرالمتالهین شیرازی و تفسیرش
مجید فلاح‌پور، خانه کتاب، 208 صفحه، چاپ اول 1389، 31000 ريال.
• تفسير كشاف
محمود بن عمر زمخشري، مترجم: مسعود انصاري، ققنوس، 858 صفحه، چاپ 1 سال 1389.
• رحمه من الرحمن في تفسير و اشارات القرآن
محمد بن علي ابن عربي، آيت اشراق، 598 صفحه، چاپ اول سال 1389.
• تفسیر عرفانی قرآن کریم از سوره حمد تا سوره ناس
سید طه هاشمی، ناشر مؤلف، 6 جلدی، چاپ اول 1390.
• تفسیر قرآن مجید : تفسیر قرآن مجید برگرفته از آثار امام خمینی (س)
محمدعلی ایازی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، پنج جلدی، چاپ اول 1390، 1200000 ريال.
• ق‍ص‍ه یوسف (ع)
احمد بن محمد بن زی‍د طوس‍ی، به اهتمام محمد روشن، انتشارات علمی و فرهنگی، 816 صفحه، چاپ ششم 1390، 42000 ريال.
• كشف‌الاسرار و عدهالابرار: معروف به تفسير خواجه عبدالله انصاري: تفسير سوره المائده تا آخر سروه الاعراف
احمد بن محمد ميبدي، مصحح: علي‌اصغر حكمت، مؤسسه انتشارات اميركبير، 868 صفحه، چاپ هشتم سال 1390.
• كشف‌الاسرار و عدهالابرار: معروف به تفسير خواجه عبدالله انصاري، تفسير سوره الفاتحه و سوره البقره
احمد بن محمد ميبدي، مصحح: علي‌اصغر حكمت، مؤسسه انتشارات اميركبير، 818 صفحه، چاپ هشتم سال 1390.
• كشف‌الاسرار و عدهالابرار: معروف به تفسير خواجه عبدالله انصاري، تفسير سوره الشوري الي آخر سوره الحديد
احمد بن محمد ميبدي، مصحح: علي‌اصغر حكمت، مؤسسه انتشارات اميركبير، 546 صفحه، چاپ هشتم سال 1390.
• كشف‌الاسرار و عدهالابرار: معروف به تفسير خواجه عبدالله انصاري، تفسير سوره يوسف الي آخر سوره الكهف
احمد بن محمد ميبدي، مصحح: علي‌اصغر حكمت، مؤسسه انتشارات اميركبير، 808 صفحه، چاپ هشتم سال 1390.
• كشف‌الاسرار و عدهالابرار: معروف به تفسير خواجه عبدالله انصاري، تفسير سوره الاحزاب الي آخر سوره فصلت
احمد بن محمد ميبدي، مصحح: علي‌اصغر حكمت، مؤسسه انتشارات اميركبير، 580 صفحه، چاپ هشتم سال 1390.
• كشف‌الاسرار و عدهالابرار: معروف به تفسير خواجه عبدالله انصاري، تفسير سوره آل عمران و سوره النساء
احمد بن محمد ميبدي، مصحح: علي‌اصغر حكمت، مؤسسه انتشارات اميركبير، 840 صفحه، چاپ هشتم سال 1390.
• كشف‌الاسرار و عدهالابرار: معروف به تفسير خواجه عبدالله انصاري، تفسير سوره الانفال تا آخر سوره هود
احمد بن محمد ميبدي، مصحح: علي‌اصغر حكمت، مؤسسه انتشارات اميركبير، 492 صفحه، چاپ هشتم سال 1390.
• كشف‌الاسرار و عدهالابرار: معروف به تفسير خواجه عبدالله انصاري، تفسير سوره المجادله الي آخر سوره الناس
احمد بن محمد ميبدي، مصحح: علي‌اصغر حكمت، مؤسسه انتشارات اميركبير، 746 صفحه، چاپ هشتم سال 1390.
• كشف‌الاسرار و عدهالابرار: معروف به تفسير خواجه عبدالله انصاري، تفسير سوره مريم تا آخر سوره النور
احمد بن محمد ميبدي، مصحح: علي‌اصغر حكمت، مؤسسه انتشارات اميركبير، 612 صفحه، چاپ هشتم سال 1390.
• كشف‌الاسرار و عدهالابرار: معروف به تفسير خواجه عبدالله انصاري: تفسير سوره الفرقان الي آخر سوره السجده
احمد بن محمد ميبدي؛ مصحح: علي‌اصغر حكمت، مؤسسه انتشارات اميركبير، 574 صفحه، چاپ هشتم سال 1390.
• برآورده حقايق التفسير
محمد بن حسين سلمي، به اهتمام منوچهر صدوقي سها، اميركبير، 368 صفحه، چاپ اول سال 1390، 110000 ريال.
• خ‍لاص‍ه تفسیر ادبی و عرفانی قرآن مجید به فارسی از کشفالاسرار ده جلدی اثر خواجه عبدالله انصاری
احمد میبدی، حبیب الله آموزگار، اقبال، دو جلدی، چاپ شانزدهم 1391، 150000 ريال.
• امیرالمومنین عليه‌السلام لیله‌القدر است یا: تفسیر و تاویلی عرفانی بر سوره قدر
علی سلیمانی بروجردی، دارالتفسیر، 200 صفحه، چاپ اول 1391، 32000 ريال.
• نگاه خداجو
عاطفه مازیار، همایش دانش، 100 صفحه، چاپ اول 1392، 60000 ريال.
• تفسیر عرفانی قرآن منسوب به امام جعفر صادق (ع)
تصحیح و ترجمه مهدی تدین و سید علی‌اصغر میرباقری‌فرد،سخن،832 صفحه، چاپ اول 1392.
• جریانشناسی تفسیر عرفانی قرآن
محسن قاسم‌پور، سخن، 368 صفحه، چاپ اول 1392، 185000 ريال.
• تفسیر سوره حمد و جهاد اکبر و نامه‌های عرفانی
روح‌الله خمینی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، چاپ اول 1392، 180000 ريال.
• جريان‌شناسي تفسير عرفاني قرآن
محسن قاسم‌پور، سخن، 370 صفحه، چاپ اول سال 1392، 185000 ريال.
• بحر بي‌پايان
فرح شرفي، دانش زنجان، 276 صفحه، چاپ اول سال 1392.
• حقايق‌‌التفسير
ابوعبدالرحمان سلمي، مترجم: قاسم ميرآخوري، فهرست، 626 صفحه، چاپ اول سال 1392، 2000 نسخه، 35000 ريال.
• فهرست تفسير كشف‌الاسرار و عدهالابرار: معروف به تفسير خواجه عبدالله انصاري
محمدجواد شريعت، مؤسسه انتشارات اميركبير، 1048 صفحه، چاپ سوم سال 1393.
یکی از انواع تفسیر متن مقدس قرآن که با تبعیت از چارچوب‌های خاص و متفاوت از دیگر سبک‌ها در تفسیر، همواره به عنوان سبکی چالش‌انگیز، مورد توجه بوده، تفسیر عرفانی است.
در این گزارش سعی خواهد شد با اشاره‌ای کوتاه و اجمالی به پایه‌ها و اصولی که این نوع تفسیر بر آن استوار است، مهم‌ترین نقد وارده بر آن نیز طرح و ضمن آن برای آگاهی بیشتر مخاطبان از روش این تفسیر، فهرست گزیده‌ای از کتاب‌های موجود در این حوزه، مشتمل بر تفاسیر عرفانی قرآن و نیز آثاری که در نقد و بررسی آنها به رشته تحریر درآمده‌اند، ارائه شود. در تنظیم این گزارش از مقاله پژوهشی «دکتر محسن پورقاسم» موجود در وبگاه «پژوهشگاه فرهنگ و علوم اسلامی» و یادداشت نقدگونه سیدعلی‌محمد رفیعی در نشریه «کتاب هفته»، شماره 135، 8 شهریور 1382 بهره گرفته شده است. اطلاعات کتابشناسی گزارش نیز محصول داده‌های وبگاه «کتابخانه ملی ایران» و «خانه کتاب» است که به ترتیب سال انتشار تنظیم شده است.
تفسیر عرفانی و لبه تیغ شهود
تفسير قرآن كريم از سال‌هاي آغازين دوره تدوين يعني دوره پس از تابعان، دستخوش تغييرات بنيادين شد و در پی این تحولات، تفسيرهاي كلامي، ادبي فقهي، بلاغي و … سامان يافتند. در اين ميان، تفاسيري نيز با نگاه دروني و باطني شكل گرفتند كه به تفاسير «عرفاني» مشهور شدند. تكيه به تأويل و رمزي انگاشتن كلام خدا از ويژگي‌هاي اساسي اين‌گونه تفاسير است. پيشينه تفسير عرفاني كه به لحاظ مباني و روش، از ديگر روش‌ها به طور كامل متمايز است به متون ديني پيش از اسلام و حتي مكاتب بشري يونان باستان باز مي‌گردد.
اهل تصوف و عرفان، يكي از گروه‌هايي هستند كه در تفسير قرآن، دست به دامن تأويل شده و با تكيه بر معرفت خاص خويش، از روشی متمايز در مقايسه با ديگر مفسران قرآن، پيروي كرده‌اند. البته شایان ذکر است که همه عارفان در دست‌يابي به مقصود خويش ــ يعني نيل به معاني عميق و باطني آیات و عبارات قرآني ــ داراي يك روش نبوده‌اند. با اين حال در تفسير آنان، مباني نظري مشتركي ديده مي‌شود و آن‌چه تقریباً مشترک به نظر می رسد، آن است که نزد عرفا و صوفیان، عالم هستي كه از آن به «آفاق» تعبير مي‌شود، كتاب تكوين الهي و مصحف رباني است. بنا به این اعتقاد، کتاب هستی، همانند قرآن، مشتمل بر آيات، كلمات و حروف است و بسائط و مفرداتش هم شبیه حروف بسيط و مفرده قرآن است. از این‌رو از نگاه آنها، قرآن صورت اجمالي و تفصيلي اين كتاب بزرگ محسوب مي‌شود.
علاوه بر این در نگرش تفسيري عارفان، يكي از مباني مهم، «فهم وحي‌انگارانه» است. اين اصل در تكوين و تحول فهم تفسيري آنان دخالت تام دارد. از این رو عارفان، در فرايند معرفتي خود، اعتماد چنداني به عقل ندارند چرا که معتقدند، عقل از معرفت حقايق پنهاني، عاجز است و اگر عقل و استدلال كه روش عقلاست به سوی معرفت ناب راه می‌برد، همه عاقلان در معرفت برابر مي‌بودند. از این رو عرفا به علم مکاشفت یا باطن رو آورده و اعتقاد دارند در صورت تصفيه باطن سالك، از جانب الهي، معرفت در جان او رسوخ خواهد کرد. البته در این میان، موضوع دريافت اين نوع شناخت، هميشه ضمانت صحت ندارد زیرا در برابر شهود واقعي كه مي‌تواند ناشي از ايمان، تقوا و يقين كامل باشد، كشف و شهودهاي خيالي و پنداري نيز فراوان است كه بر اثر تلقين مكرر، انحراف فكر و وسوسه‌هاي شيطاني پديد مي‌آيد.
زبان تفسیر: اشارت و تمثیل
عارفان در تبيين نسبت پيچيده لفظ و معنا به جاي «عبارت»، »اشارت» يا رمز را مطرح مي‌كنند. از نگاه آنان، لغات براي معاني متفارقي وضع شده‌اند كه بيشتر آنها از محسوسات به شمار مي‌روند. مجموعه اين عوامل، موقعيت زبان را در انتقال معاني عرفاني، دشوار مي‌كند و از این‌رو عارفان به‌ناچار زبان «اشاره» را به كار مي‌بندند. بينش عارفان نسبت به عالم طبيعت و محسوسات، بينشي مبتني بر «رمز» است و دنياي واقعيت يا محسوس در مقابل دنياي حقيقي، حكم سايه و مجاز دارد.
چنين بينشي نسبت به جهان محسوسات ايجاب مي‌كند كه اين جهان نه به عنوان يك شي‌ء، بلكه به عنوان علامت و نماينده چيزي برتر از خود نگريسته شود. اين زمينه روحي خاص عارف باعث مي‌شود كه ادراك وي از نوع ادراك شهودي باشد و به بيان درآوردن دريافت‌هاي عارف، ناگزير زبان را رمزآميز مي‌كند. اين بيان رمزآميز، زبان را از صورت يك وسيله‌ي ارتباط عمومي خارج مي‌كند و به كلمات، استعداد و ظرفيت معنوي تازه‌اي مي‌بخشد كه از محدوده معنوي آنها در فرهنگ‌ها بسيار فراتر مي‌رود.
از سوی دیگر، تمثیل نیز از محورهای اصلی در آشنایی با ویژگی‌های زبا‌شناختی عرفاست. ازین منظر، رمزي بودن كلام خدا و انبيا بر اساس ادعاي برخي عارفان و يا حكيماني مانند صاحبان رسائل اخوان الصفا، باعث مي‌شود اسرار الهي كه رمزها، نماد آن هستند، از اشرار يا جاهلان مكتوم بماند، چرا كه اسرار را جز خداوند و راسخان در علم نمي‌دانند و قلوب و ظواهري وجود دارد كه فهم آن معاني و اسرار را بر نمي‌تابد. بيان تمثيلي و رمزي اینچنيني، تأثير پيام الهي را در ذهن مخاطبان دو چندان مي‌سازد و لذت ادبي حاصل از بيان غيرمستقيم معنا و پيام در قالب تمثيل در القا و تأثير، كارآمدتر جلوه مي‌كند. لذا از نظر عارفان، كساني كه گام در جاده سلوك گذاشته و مراتب و مقامات آن را طي نكرده‌اند از فهم و ذوق اين حقايق بي‌بهره‌اند و در برخورد با اين دسته از افراد بايد زبان تمثيل را به كار برد.
مشکلات رویکرد نمادگرایانه به قرآن
اما رویکرد تمثیلی و نمادگرایانه به قرآن و دادن معانی رمزی و تمثیلی به کلمات، ترکیبات، عبارات و جملات قرآن، دارای مشکلاتی روش‌شناختی است. سیدعلی‌محمد رفیعی در نقدی به این روش می‌نویسد:
«با توجه به این که نمادگرایی یا سمبلیسم در تفسیر قرآن، به گونه‌هایی مختلف و به صورت تأویلهای صوفیانه برخی فرقه‌ها، باطنیگری برخی مذاهب یا تفسیرهای نمادین برخی نواندیشان یا نوگرایان دینی نمود داشته و دارد و نماینده گونه‌ای روش‌شناسی در فهم قرآن است، نکتههای زیر می‌توانند روشنگر برخی مشکلات علمی و روش‌شناختی گرایش به نمادگرایی در معنی و تفسیر این کتاب آسمانی باشند:
1. قرآن که وسیله ارتباط کلامی خدا با مردم است، طبیعی است که باید به زبان فصیح، روشن و زودیاب مردمی باشد. بنابراین حرف غریبی نیست اگر بگوییم این کتاب به زبان مردم است؛ زبانی که مردم با آن به موعظه، پند و اندرز، فرمان، تاریخ، حکمت و دانش سخن می‌گویند و نوشته‌های خود را به آن می‌نویسند. زبان نوشته‌های جدی است. زبان معیار اما در سطحی فخیم، آن هم از نوع بی‌تکلف و تعقید آن است. زبان شعر و تخیل و جادو و اسطوره و مجاز و نماد نیست.
در این زبان، هر واژه یا ترکیب، معنی حقیقی خود را دارد؛ یعنی آن معنی که بلافاصله پس از شنیدن یا خواندن، به ذهن شنونده یا خواننده می‌آید و ــ به اصطلاح ــ متبادر می‌شود؛ نه معانی مجازی، استعاری و نمادین خود را. در این زبان، اگر واژه‌ای بخواهد معنی دیگری غیر از معنی حقیقی خود بگیرد، باید قرینه‌ای به همراه داشته باشد. در چنین زبانی، تمثیل به همراه واژه یا مشتقاتی از واژه «مثَل» می‌آید. تشبیه با ادات تشبیه همراه است. دیگر صنایع لفظی و آرایه‌های ادبی با ترکیبها و نحوه خاص بیان خود می‌آیند و واژه‌های تنها که به صورت مجاز و استعاره به کار رفته‌اند دارای قرینه‌هایی برای معنی غیرحقیقی خویش‌اند؛ و از این قبیل.
در این زبان، اگر واژه یا ترکیبی به صورت نمادین یا در معنی غیر حقیقی خویش، استعمال بسیار و در حد شیوع داشته باشد و معنی غیر حقیقی آن به ذهن شنونده و خواننده متبادر شود، در این صورت، حتماً باید شواهد تاریخی و نمونه‌های مستند از کاربردهای این گونه، از وجود آن معنی نمادین و غیرحقیقی برای آن واژه یا ترکیب در عصر نزول قرآن حکایت کنند.
در واقع، اصل بر حقیقی بودن، مجازی نبودن و غیرنمادین بودن زبان قرآن است. اگر کسی مدعی نمادین بودن زبان در همه یا بخشی از این کتاب آسمانی است، باید شواهد لفظی برای این مدعا از زمان و مکان نزول در لفظ به لفظ این کتاب بیاورد.
2. در قرآن، سخن از موضوعهایی علمی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، تاریخی و از این قبیل رفته است به علاوه احکام و دستورالعملهای اخلاقی و فقهی یا حتی دستورهایی نظامی و حکومتی؛ از نقل قول از گذشتگان تا نقل سخن مؤمنان. بیان همه اینها باید با زبان عادی غیر نمادین باشد.
3. اگر بخشی از قرآن را با زبان غیر نمادین و بخشی دیگر را با زبان نمادین بدانیم، مرز این دو کجاست؟
آیا برخی مسائل تاریخی و اعتقادی، بیان احوال قبل از این جهان و پس از مرگ، ادوار خلقت انسان، سخن از موجوداتی مانند جن و فرشته، ذکر معجزات و خارق عادات، طبقات آسمان و نقاطی در زمین و پدیده‌هایی در طبیعت، اطلاعاتی مربوط به برخی شخصیتها و رخدادهای مرتبط آنان و از این قبیل، نمادین‌اند و بقیه غیرنمادین؟ چه چیزی تعیین می‌کند که کجای این کتاب آسمانی با زبان نمادین است؟ کدام قرینه، ما را از معنی حقیقی الفاظ و ترکیبهای آن بر می‌گرداند؟: مسلمات عقلی، قطعیات علمی، نصوص و محکمات کتاب، روایات صحیح و معتبر، شواهد قطعی زبانی؟ ...
از این دست اطلاعات قطعی یا مستندات قوی ظنی شاید بتوانند به عنوان قرینه‌ی صارفه، قابل قبول باشند و معنی واقعی برخی آیات را برای ما مکشوف دارند اما اگر به صرف نبود یا کمبود درک یا برخوردار نبودن از ایمان به غیب، مسائل ماورایی و معجزات و خارق عادات یا خوش نداشتن برخی از انواع بیان درباره شیوه زندگی انسان، قبل و بعد از این جهان یا از این دست موانع و مشکلات ذهنی، مدعی نمادین بودن بخشی از مندرجات قرآن شویم، بی‌گمان استدلالی قوی برای انصراف از معنی حقیقی نیاورده‌ایم.
4. هیچ شاهدی از قرآن، روایات، سخن صحابه و زبان عرب برای نمادین بودن زبان قرآن وجود ندارد. اگر هم شاهدی غیر قابل خدشه برای موردی یافت شود، اولاً مشمول موارد قابل قبول بند پیش است؛ ثانیاً این شاهد، تنها نمادین بودن همان تکه از کلام خدا را ثابت می‌کند و قابل تسری به بخشهای دیگر آن نیست.
5. گروندگان به اسلام، از دیرباز ــ یعنی از عصر نزول تا به امروز ــ معانی حقیقی الفاظ و ترکیبهای قرآن را می‌پذیرفته و باور داشته‌اند و اسلام‌ستیزان، از دیرباز تا کنون معانی حقیقی را می‌پذیرفته و با آنها در ستیز بوده‌اند. عدول از معانی ظاهری ــ به معنی نفی آن ــ از سوی برخی مسلمانان بعدها در اثر این پدید آمد که آنان نمی‌خواسته‌اند همه معانی کتاب را بپذیرند بی‌انکه بخواهند الفاظ آن را آشکار کنند یا ایمان خود به کل کتاب را خدشه‌دار سازند.
6. این پرسش را نیز می‌توان در نزد معتقدان به نمادین بودن همه یا بعضی الفاظ قرآن مطرح ساخت: اگر قرار باشد که زبان این کتاب نمادین نباشد و همه مدلولهای الفاظ آن به همان صورت که از معنی حقیقی دریافت می‌شوند، وجود داشته باشند یا ایجاد شوند، زبان قرآن چگونه خواهد بود؟ خواهیم دید که همین گونه خواهد بود که هم‌اکنون هست؛ یا همین توصیفها و شیوه‌های بیان و همین ویژگی‌هایی که هم‌اکنون دارد. پس چه دلیلی برای نمادین بودن این الفاظ داریم؟
7. معنی حقیقی هر لفظ یکی و معنی مجازی آن تا بینهایت است. معنی حقیقی الفاظ در زمان نزول را از طریق فرهنگنامه‌ها، نقلها و روایات معتبر یا پژوهشهای زبانی می‌توان یافت. راه یافتن معنی مجازی و نمادین در زمان نزول کدام است؟ این معنی مجازی و نمادین، یکی بوده است یا چندتا؟ چگونه به این معنی می‌توان دست یافت؟ اگر شاهدی نباشد، چگونه از میان بینهایت معنی ممکن، معنی نمادین زمان خود را بیابیم؟ چه معیاری برای دستیابی به مدلول این نماد وجود دارد؟ اگر دو تن در تأویل نمادین لفظ قرآن اختلاف داشتند، حق با کدام است؟ با کدام ضابطه؟ در هر مورد چرا؟
جواب این پرسش‌ها هر چه باشد، پاسخ آن در بندهای پیشین این نوشتار آمده است.
8. به همه اینها بیفزاییم این را که نمادگرایی در تفسیر یا معنی قرآن، به گونه‌ای گریز از معنی حقیقی است که درک آن مستلزم پذیرش بسیاری چیزهاست که می‌توانند فراتر از سطح درک و دانش و آگاهی و تجربه و ادراک ما باشند؛ و این یعنی حذف صورت مسئله. در حالی که گرایش به حقیقت در الفاظ کلام خدا، می‌تواند ما را به تکاپو وادارد تا به جای پژوهشگریزی، به سوی مطالعه و پژوهش گام برداریم، به علم الهی و دانش بشری و سند و مدرک زبانی و تاریخی چنگ زنیم و سرانجام، آن چه را در نمی‌یابیم دریابیم و حتی به کشفهای تازه برسیم.
این نکته را نیز باید در پایان تذکر داد که بحث ظاهر داشتن و باطن داشتن قرآن متفاوت از بحث نمادین بودن آن است. در گرایش نمادین، معنی ظاهر نفی می‌شود و در واقع، لفظ، معنی خود را ندارد. اما در گرایش متمایل به قبول ظاهر و باطن (با هم)، معنی ظاهری پذیرفته می‌شود و افزون بر معنی ظاهری، معنی یا معانی باطنی نیز براساس تناسب و سنخیت با ظاهر، استخراج می‌گردد.» (کتاب هفته، شماره 135 (8 شهریور 1382)، ص 18)
سیری با قرآن در منازل عرفان
اینک نگاهی به کتابشناسی تفاسیر عرفانی یا آثاری درباره تفسیر و تفاسیر عرفانی می‌اندازیم که از سال 1361 به این سو در ایران به چاپ رسیده‌اند:
• رس‍ال‍ةالان‍وار فی م‍ع‍دن‌الاس‍رار یا تفسیر آیه نور
ش‍رف‌ال‍دی‍ن محمد ن‍ی‍م‍ده‍ی، بنیاد قرآن و سازمان حج و اوقاف جمهوری اسلامی ایران، 136 صفحه، چاپ اول 1361.
• تفسیر ح‍دائ‍ق ال‍ح‍ق‍ای‍ق (ق‍س‍م‍ت سوره یوسف)
م‍ع‍ی‍ن‌ال‍دی‍ن ف‍راه‍ی ه‍روی مشهور به م‍لام‍س‍ک‍ی‍ن، جعفر سجادی، امیرکبیر، 871 صفحه، چاپ سوم 1363، 1650 ريال.
• روایات گهربار: گزیده‌ای از تفسیر کشفالاسرار
بهروز ثروتیان، برگ، 371 صفحه، چاپ اول 1369، 1600 ريال.
• انوار قرآن
علی‌اشرف صادقی، ناشر مؤلف، 63 صفحه، چاپ اول 1371، 500 ريال.
• تفسیر قرآنی و زبان عرفانی
پ‍ل ن‍وی‍ا، ترجمه اس‍م‍اع‍ی‍ل س‍ع‍ادت، مرکز نشر دانشگاهی، 375 صفحه، چاپ اول 1373.
• ج‍ل‍وه‌ه‍ای ت‍ش‍ی‍ع در تفسیر کشفالاسرار اثر رش‍ی‍دال‍دی‍ن امام احمد میبدی
محمدمهدی رک‍ن‍ی ی‍زدی، انتشارات یزد، 103 صفحه، چاپ نهم 1373، 1500 ريال.
• تفسیر عرفانی س‍وره‌ه‍ای واق‍ع‍ه، طارق و اع‍ل‍ی
ن‍اص‍ر ق‍وام‍ی، کتاب طوبی، 308 صفحه، چاپ اول 1373، 5400 ريال.
• داستانهای تفسیر کشفالاسرار رش‍ی‍دال‍دی‍ن اب‍وال‍ف‍ض‍ل میبدی
گردآورنده: مهدی ش‍م‍س‌ال‍دی‍ن، امیرکبیر، 501 صفحه، چاپ چهارم 1376، 52000 ريال.
• سه گ‍وه‍ر ت‍اب‍ن‍اک از دری‍ای پ‍رف‍ی‍ض کلام الهی: ترجمه و شرح آی‍ه‌ال‍ک‍رس‍ی، آیات خ‍وات‍ی‍م سوره ب‍ق‍ره، آیه نور از تفسیر ج‍ل‍ی‍ل بیان ال‍س‍ع‍اده
س‍ل‍طان ح‍س‍ی‍ن ت‍اب‍ن‍ده گ‍ن‍اب‍ادی «رض‍ا علیشاه»، حقیقت، 200 صفحه، چاپ اول 1376، 7000 ريال.
• داستانهای عرفانی: برگرفته از جلد اول گزیده تفسیر کشفالاسرار خواجه عبدالله انصاری
محبوبه جامعی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، 306 صفحه، چاپ ششم 1378، 7000 ريال.
• تفسیر عرفانی م‍ع‍ج‍م الفرقان
ش‍م‍س‌ال‍دی‍ن گ‍ودرزی بروجردی، ناشر مؤلف، سه جلدی، چاپ اول 1378.
• تفسیر صفی: تفسیر منظوم قرآن کریم
میرزا محمدحسن اصفهانی (صفی‌علیشاه)، تصحیح بهروز ثروتیان، سازمان تبلیغات اسلامی، دو جلدی، چاپ اول 1379، 150000 ريال.
• ج‍واه‍ر ال‍ت‍ف‍س‍ی‍ر: تفسیری ادبی، عرفانی، ح‍روف‍ی، ش‍ام‍ل م‍ق‍دم‍ه‌ای در علوم ق‍ران‍ی و تفسیر سوره حمد
ح‍س‍ی‍ن واعظ کاشفی سبزواری، دفتر نشر میراث مکتوب، دفتر نشر میراث مکتوب، 936 صفحه، چاپ اول 1379، 150000 ريال.
• نردبان آسمان: جستاري در قرآن و عرفان
عبدالوهاب شاهرودي، قلم، 432 صفحه، رقعي (شوميز)، چاپ اول سال 1380، 1500 نسخه، 27000 ريال.
• لطايفي از قرآن كريم
سيد محمود محمدي برازجاني، لوح محفوظ، 160 صفحه، رقعي (شوميز)، چاپ اول سال 1379، 7000 ريال.
• كنز الانوار في كشف الاسرار «قرآن و عرفان»
احمد بن محمد ميبدي، تدوين: محمدكاظم بصيري ابرقويي، الهادي، 440 صفحه، چاپ اول سال 1380.
• آن سوی آی‍ن‍ه (درآم‍دی بر تفسیر عرفانی ش‍ی‍خ ن‍ج‍م‌ال‍دی‍ن رازی)
م‍ح‍م‍درض‍ا م‍وح‍دی، آن، 267 صفحه، چاپ اول 1381، 22000 ريال.
• پژوهشی در جریانشناسی تفسیر عرفانی با نگاهی به پنج تفسیر مهم عرفانی از قرن چهارم تا پایان قرن هشتم
محسن قاسم‌پور، مؤسسه فرهنگی ـ هنری ثمین نوین تهران، 420 صفحه، چاپ اول 1381، 27000 ريال.
• مكتب تفسير اشاري
سليمان آتش، مترجم: توفيق هاشم‌پور سبحاني، مركز نشر دانشگاهي، 388 صفحه، چاپ اول سال 1381، 37000 ريال.
• پژوهشي در جريان‌شناسي تفسير عرفاني با نگاهي به پنج تفسير مهم عرفاني از قرن چهارم تا پايان قرن هشتم
محسن قاسم‌پور، ثمين نوين تهران، 424 صفحه، چاپ اول سال 1381، 27000 ريال.
• تفسیر عرفانی سوره آل عمران و سوره ح‍دی‍د ج‍م‍ع‌آوری شده از اح‍ادی‍ث ائ‍م‍ه اطه‍ار ع‍ل‍ی‍ه‍م‌ال‍س‍لام و از ک‍ت‍ب تفاسیر مختلفه و معتبره
عزیز موسوی، فیض کاشانی،566 صفحه، چاپ اول 1382، 25000 ريال.
• ن‍ش‍ان‍ه‌ش‍ن‍اس‍ی تفسیر عرفانی
مریم م‍ش‍رف، توس، 767 صفحه، چاپ اول 1381.
• حمد ربانی: تفسیر عرفانی سوره حمد
م‍ح‍م‍درض‍ا ربانی، با مقدمه ج‍وادی آم‍ل‍ی، مطبوعات دینی، 406 صفحه، چاپ اول 1382، 29000 ريال.
• اسرار العش‍ق: تفسیر سوره یوسف و تفسیر آیات مصاحبه خ‍ض‍ر و م‍وس‍ی و م‍ن‍ت‍خ‍ب‍ی از م‍ث‍ن‍وی‍ات و غ‍زل‍ی‍ات و م‍ن‍ظوم‍ه روح العرفان
اس‍دال‍ل‍ه ای‍زدگ‍ش‍س‍ب، به اهتمام ع‍ب‍دال‍ب‍اق‍ی ای‍زدگ‍ش‍س‍ب، حقیقت، 169 صفحه، چاپ اول 1383، 16000 ريال.
• سر الاسرار: ح‍ک‍ای‍ات و نکتههای عرفانی در ک‍ش‍ف الاسرار
اح‍م‍دب‍ن محمد میبدی، گردآورنده: ع‍ل‍ی‌اک‍ب‍ر ب‍اغ‍ان‍ی، امیدمهر، 120صفحه، چاپ اول 1383، 10000 ريال.
• ت‍اوی‍لات القرآن از دی‍دگ‍اه ع‍ب‍دال‍رزاق کاشانی
پی‌ی‍ر ل‍وری، ترجمه زی‍ن‍ب پ‍ودی‍ن‍ه آق‍ائی، حکمت، 332 صفحه، چاپ اول 1383، 33000 ريال.
• تفسیر کلامی ـ عرفانی آیه نور
مهدی علیزاده به سفارش پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، بوستان کتاب، 272 صفحه، چاپ سوم 1384، 24000 ريال.
• شرح جامع تفسیر عرفانی و منظوم قرآن صفی علیشاه
علی‌رضا منجمی، اباصالح، 6 جلدی، چاپ اول 1385، 790000 ريال.
• جامع ال‍لطای‍ف (ش‍رح‍ی بر تفسیر سوره حضرت یوسف (ع))
ت‍اج‌ال‍دی‍ن بن محمد بن زی‍د طوس‍ی ق‍دس (س‍ره)، ترجمه محمد نقشبندی غزنوی، فیض کاشانی، 1250 صفحه، چاپ اول 1385، 125000 ريال.
• شرح و تحليل شواهد شعري تفسير كشاف
جعفر زلكي بديل، مقدمه عبدالحسين فقهي، فقهي، 320 صفحه، چاپ اول سال 1385، 30000 ريال.
• اشعه نور: در تفسیر آیه شریفه نور
محقق مصطفوی و محمدهادی طهرانی نجفی، مرکز نشر آثار علامه مصطفوی، 264 صفحه، چاپ اول 1386.
• اعجاز‌البیان فی تفسیر ام‌‌القرآن
صدرالدین قونوی، بوستان کتاب، 391 صفحه، چاپ اول 1387، 50000 ريال.
• کشف‌الارواح (تفسیر عرفانی سوره یوسف)
پیر جمالی اردستانی، تصحیح، مقدمه و تعلیقات: طاهره خوشحال دستجردی، کنکاش، 325 صفحه، چاپ اول 1387، 60000 ريال.
• تفسیر ادبی و عرفانی بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم برگرفته از آثار خواجه عبدالله انصاری
فریبا نجارزاده، انتشارات رسانه تخصصی، 145 صفحه، چاپ اول 1387، 20000 ريال.
• تفسير صفي همراه با ترجمه قرآن
محمدحسن بن محمدباقر صفي‌عليشاه، مترجم: مهدي الهي قمشه‌اي، مصحح: حامد ناجي اصفهاني، كانون پژوهش، 1432 صفحه، چاپ دوم سال 1387.
• سیری در منازل عشق با قرآن: تفسیر موضوعی ۲۴ واژه قرآنی بر اساس تفسیر مخزن العرفان بانو مجتهده امین
اعظم رجالی، سازمان فرهنگی ـ تفریحی شهرداری اصفهان، 784 صفحه، چاپ اول 1388، 90000 ريال.
• رحمة من‌الرحمن فی تفسیر و اشارات القرآن
محی‌الدین ابن العربی، محمود محمود الغراب، آیت اشراق، چهار جلدی، چاپ اول 1388.
• تفسیر ادبی عرفانی سوره‌ی یوسف (ع)
فتوحی کوهبنانی، تصحیح و مقابله داریوش کاظمی، دانشگاه آزاد اسلامی، 274 صفحه، چاپ اول 1389.
• مجموعه آثار حلاج: طواسین، کتاب روایت، تفسیر قرآن، کتاب کلمات، تجربیات عرفانی و اشعار
تحقیق، ترجمه و شرح: قاسم میرآخوری، شفیعی، 504 صفحه، چاپ اول 1389، 110000 ريال.
• صفي‌عليشاه و تفسيرش
بهروز ثروتيان، زيرنظر اكبر ثقفيان و علي اوجبي، خانه كتاب، 216 صفحه، چاپ اول 1389، 34000 ريال.
• صدرالمتالهین شیرازی و تفسیرش
مجید فلاح‌پور، خانه کتاب، 208 صفحه، چاپ اول 1389، 31000 ريال.
• تفسير كشاف
محمود بن عمر زمخشري، مترجم: مسعود انصاري، ققنوس، 858 صفحه، چاپ 1 سال 1389.
• رحمه من الرحمن في تفسير و اشارات القرآن
محمد بن علي ابن عربي، آيت اشراق، 598 صفحه، چاپ اول سال 1389.
• تفسیر عرفانی قرآن کریم از سوره حمد تا سوره ناس
سید طه هاشمی، ناشر مؤلف، 6 جلدی، چاپ اول 1390.
• تفسیر قرآن مجید : تفسیر قرآن مجید برگرفته از آثار امام خمینی (س)
محمدعلی ایازی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، پنج جلدی، چاپ اول 1390، 1200000 ريال.
• ق‍ص‍ه یوسف (ع)
احمد بن محمد بن زی‍د طوس‍ی، به اهتمام محمد روشن، انتشارات علمی و فرهنگی، 816 صفحه، چاپ ششم 1390، 42000 ريال.
• كشف‌الاسرار و عدهالابرار: معروف به تفسير خواجه عبدالله انصاري: تفسير سوره المائده تا آخر سروه الاعراف
احمد بن محمد ميبدي، مصحح: علي‌اصغر حكمت، مؤسسه انتشارات اميركبير، 868 صفحه، چاپ هشتم سال 1390.
• كشف‌الاسرار و عدهالابرار: معروف به تفسير خواجه عبدالله انصاري، تفسير سوره الفاتحه و سوره البقره
احمد بن محمد ميبدي، مصحح: علي‌اصغر حكمت، مؤسسه انتشارات اميركبير، 818 صفحه، چاپ هشتم سال 1390.
• كشف‌الاسرار و عدهالابرار: معروف به تفسير خواجه عبدالله انصاري، تفسير سوره الشوري الي آخر سوره الحديد
احمد بن محمد ميبدي، مصحح: علي‌اصغر حكمت، مؤسسه انتشارات اميركبير، 546 صفحه، چاپ هشتم سال 1390.
• كشف‌الاسرار و عدهالابرار: معروف به تفسير خواجه عبدالله انصاري، تفسير سوره يوسف الي آخر سوره الكهف
احمد بن محمد ميبدي، مصحح: علي‌اصغر حكمت، مؤسسه انتشارات اميركبير، 808 صفحه، چاپ هشتم سال 1390.
• كشف‌الاسرار و عدهالابرار: معروف به تفسير خواجه عبدالله انصاري، تفسير سوره الاحزاب الي آخر سوره فصلت
احمد بن محمد ميبدي، مصحح: علي‌اصغر حكمت، مؤسسه انتشارات اميركبير، 580 صفحه، چاپ هشتم سال 1390.
• كشف‌الاسرار و عدهالابرار: معروف به تفسير خواجه عبدالله انصاري، تفسير سوره آل عمران و سوره النساء
احمد بن محمد ميبدي، مصحح: علي‌اصغر حكمت، مؤسسه انتشارات اميركبير، 840 صفحه، چاپ هشتم سال 1390.
• كشف‌الاسرار و عدهالابرار: معروف به تفسير خواجه عبدالله انصاري، تفسير سوره الانفال تا آخر سوره هود
احمد بن محمد ميبدي، مصحح: علي‌اصغر حكمت، مؤسسه انتشارات اميركبير، 492 صفحه، چاپ هشتم سال 1390.
• كشف‌الاسرار و عدهالابرار: معروف به تفسير خواجه عبدالله انصاري، تفسير سوره المجادله الي آخر سوره الناس
احمد بن محمد ميبدي، مصحح: علي‌اصغر حكمت، مؤسسه انتشارات اميركبير، 746 صفحه، چاپ هشتم سال 1390.
• كشف‌الاسرار و عدهالابرار: معروف به تفسير خواجه عبدالله انصاري، تفسير سوره مريم تا آخر سوره النور
احمد بن محمد ميبدي، مصحح: علي‌اصغر حكمت، مؤسسه انتشارات اميركبير، 612 صفحه، چاپ هشتم سال 1390.
• كشف‌الاسرار و عدهالابرار: معروف به تفسير خواجه عبدالله انصاري: تفسير سوره الفرقان الي آخر سوره السجده
احمد بن محمد ميبدي؛ مصحح: علي‌اصغر حكمت، مؤسسه انتشارات اميركبير، 574 صفحه، چاپ هشتم سال 1390.
• برآورده حقايق التفسير
محمد بن حسين سلمي، به اهتمام منوچهر صدوقي سها، اميركبير، 368 صفحه، چاپ اول سال 1390، 110000 ريال.
• خ‍لاص‍ه تفسیر ادبی و عرفانی قرآن مجید به فارسی از کشفالاسرار ده جلدی اثر خواجه عبدالله انصاری
احمد میبدی، حبیب الله آموزگار، اقبال، دو جلدی، چاپ شانزدهم 1391، 150000 ريال.
• امیرالمومنین عليه‌السلام لیله‌القدر است یا: تفسیر و تاویلی عرفانی بر سوره قدر
علی سلیمانی بروجردی، دارالتفسیر، 200 صفحه، چاپ اول 1391، 32000 ريال.
• نگاه خداجو
عاطفه مازیار، همایش دانش، 100 صفحه، چاپ اول 1392، 60000 ريال.
• تفسیر عرفانی قرآن منسوب به امام جعفر صادق (ع)
تصحیح و ترجمه مهدی تدین و سید علی‌اصغر میرباقری‌فرد،سخن،832 صفحه، چاپ اول 1392.
• جریانشناسی تفسیر عرفانی قرآن
محسن قاسم‌پور، سخن، 368 صفحه، چاپ اول 1392، 185000 ريال.
• تفسیر سوره حمد و جهاد اکبر و نامه‌های عرفانی
روح‌الله خمینی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س)، چاپ اول 1392، 180000 ريال.
• جريان‌شناسي تفسير عرفاني قرآن
محسن قاسم‌پور، سخن، 370 صفحه، چاپ اول سال 1392، 185000 ريال.
• بحر بي‌پايان
فرح شرفي، دانش زنجان، 276 صفحه، چاپ اول سال 1392.
• حقايق‌‌التفسير
ابوعبدالرحمان سلمي، مترجم: قاسم ميرآخوري، فهرست، 626 صفحه، چاپ اول سال 1392، 2000 نسخه، 35000 ريال.
• فهرست تفسير كشف‌الاسرار و عدهالابرار: معروف به تفسير خواجه عبدالله انصاري
محمدجواد شريعت، مؤسسه انتشارات اميركبير، 1048 صفحه، چاپ سوم سال 1393.
نظر شما