به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، نشست «بررسی مکتب اخباری در ایران عصر صفوی» با سخنرانی دکتر روح‌الله اسلامی امروز شنبه 12 بهمن‌ماه در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد.

وی در ابتدای این نشست ضمن توضیح نظام دانش در ایران گفت: اگر بپذیریم که دانشگاه‌ها، حوزه‌های علمیه و پژوهشگران خارج از کشور اجزای نظام دانش ایران را تشکیل می‌دهند آنگاه هرگونه تلاش برای توضیح وضعیت نظام دانش باید بتواند ربط و نسبت هرکدام از این اجزا را در یک چارچوب نظری روشن سازد.

وی ادامه داد: از آنجا که پاگرفتن علم در دانشگاه با گسست از سنت و از رهگذر چالشی ناخواسته با نهاد علم سنتی ایران یعنی حوزه علمیه صورت گرفته این سوال مطرح می‌شود که این گسست از سنت علمی به چه دلایل بوده و چه پیامدهایی برای نظام دانش ایران داشته است؟

وی در همین باره اضافه کرد: مناظره حوزه و دانشگاه در علوم انسانی نشان می‌دهد که اجزای نظام دانش در ایران یکپارچه نبوده و گوناگون است.

به گفته اسلامی، انجام پژوهشی درباره مکتب اخباری که مقارن با دورانی تحقق یافته که از آن به تصلب سنت تعبیر شده است می‌تواند اعتبار این فرض را به بحث بگذارد.

این کارشناس ارشد جامعه‌شناسی با اشاره به این‌که در این دوران عقل زیر سیطره خوانش‌های عرفانی از دین قرار می‌گیرد اظهار کرد: مکتب اخباری را به سادگی نمی‌توان نشانه تصلب سنت دانست. مجامع احادیثی شیعی دستاورد مکتب اخباری است و در این مکتب تأکید بر علم یقینی، رد ظن در حوزه علوم و تفکیک بین عقل و وحی شده است.

وی در بخش دیگری از این نشست به شکل‌گیری مکتب اخباری اشاره کرد و گفت: مکتب اخباری‌گری با شخصیت محمدامین استرآبادی و کتاب مشهورش «الفوائد المدینه» شناخته می‌شود. در بسیاری از تحقیقات مکتب اخباری را معادل با محدث و اهل حدیث دانستند اما برخی محققان بین مکتب اخباری و اهل حدیث تمایز قایل شده‌اند. 

وی با بیان این‌که سعی کرده تا با رویکرد جامعه‌شناسی تاریخی جایگاه مکتب اخباری در عصر صفوی و تاثیر آن در تحول اندیشه در ایران را نشان دهد گفت: تلاش کردم تا در این پژوهش از مفهوم «فرد تاریخی» مارکس وبر استفاده کنم. مفهوم فرد تاریخی این امکان را فراهم می‌آورد که هستی وجود و ابعاد گوناگون پدیده را به صورت درون ماندگار توضیح دهد. رویکرد وبر تفهمی است و سعی می‌کند معنا را توضیح دهد.

اسلامی در بخش دیگری از سخنانش ساختار اجتماعی و سیاسی ایران و عصر صفوی را بررسی کرد و افزود: در این دوره حاملان مکتب اخباری از طبقه‌ای بودند که بیشتر مناصب دولتی و دیوانی را در اختیار داشتند. همچنین حاملان این مکتب در مناصبات اقتصادی در حوزه‌هایی مانند زراعت، تجارت و وقف دخالت داشتند.

اسلامی در ادامه به ساختار سنت علمی ایران دوران اسلامی اشاره کرد و گفت: سه دیدگاه در سنت علمی رواج داشته است؛ نخستین دیدگاه بر وحی تکیه دارد و دیدگاه دیگر به عقل اتکا دارد. اما دیدگاه سومی نیز وجود دارد که به نفس اعتماد دارد و ملاک اصلی اعتبار را شهود و دریافت قلبی می‌داند.

وی با بیان این‌که فقه مهم‌ترین علم شرعی است گفت: کوشش عالمان اخباری به روش‌شناسی اصول فقه برمی‌گردد و این عالمان سعی داشته‌اند تا بازخوانی از ضوابط علم فقه داشته باشند.

وی ادامه داد: مکتب اخباری در دوره چهارم از ادوار فقه شیعه وجود داشته که شامل پایان خلافت عباسی تا پایان دوره صفوی است.

به گفته اسلامی با بررسی دو اثر محمد امین استرآبادی با عناوین «الفوائد المدینه» و «دانشنامه شاهی» می‌توان چندین مولفه برای مکتب اخباری استخراج کرد. بر این اساس حصول یقین در حکم شرعی واجب است و خداوند برای هر مسأله‌ای حکم معینی قرار داده است. همچنین کلام امامان همانند کلام خداوند مقدس است و عقل نمی‌تواند حکم شرع را معین کند چرا که شرع مبنایی مستقل دارد.

این کارشناس ارشد جامعه‌شناسی تاکید کرد: هسته اصلی مکتب اخباری تفسیری از جایگاه امام معصوم شیعه است که در این تفسیر امام معصوم ابلاغ‌کننده حکم شرع بوده و در زمان غیبت او عالمان دین راوی کلامش در امر قضا و افتا هستند.

اسلامی در بخش دیگری از سخنانش اظهار کرد: تثبیت مذهب شیعه دستاورد دوران پادشاهی صفوی است و پادشاهان صفوی از علمای اخباری حمایت می‌کردند چرا که مشروعیت خود را توسط آن‌ها می‌گرفتند.

وی همچنین گفت: به طور کلی می‌توان گفت علمای اخباری جایگاه ویژه‌ای در مناصبات دولتی و دیوانی در دوره صفوی داشته‌اند.