به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، کتاب «دلیل‌الجنان و رکن‌الایمان فی وقایع‌الجمل و الصفین و النهروان» سروده عباس ناسخ ترک، شاعر سده 11 قمری با تحقیق و تصحیح صابر امامی، شاعر، منتقد و عضو هیات علمی دانشگاه هنر تهران، از سوی انتشارات کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی منتشر شد.

دایرة‌المعارف زندگی امام علی (ع)
امامی درباره اهمیت این اثر به «ایبنا» گفت: این کتاب حجمی در حدود 1200 صفحه دارد و در حقیقت یک دایرة‌المعارف از زندگی امام علی (ع) است؛ چراکه به نوعی از تمامی شخصیت‌های مرتبط با آن حضرت یا رقیبان سیاسی و مخالفان ایشان نام برده و هر حرکت یا اتفاق کوچک تاریخی نیز ثبت شده است.

وی ادامه داد: سراینده این اثر علاوه بر استفاده از تمام منابع تاریخی در زمان خودش، بر روایت‌ها و احادیث نیز مسلط بوده و و از تمام این منابع در سرایش این اثر بهره گرفته است.

پاورقی برای معرفی شخصیت‌های تاریخی
این نویسنده با تاکید بر ضرورت ارایه پاورقی‌های مفصل برای این اثر اظهار کرد: چنین کتابی به حاشیه‌نویسی‌های مفصل و ارایه توضیحات در پاورقی نیاز دارد تا بسیاری از اسامی یا اتفاقات به خواننده امروزی معرفی شوند. برای مثال شاید خواننده امروزی مالک اشتر را بشناسد، اما بسیاری از شخصیت‌های نام برده شده در این اشعار ناشناخته هستند.

وی افزود: باتوجه به این‌که کتابخانه مجلس شورای اسلامی به دنبال ثبت و معرفی چنین آثاری است، تنها سعی شده با تصحیح این اثر یک متن منقح از آن ارایه شود، البته به تحقیقات بیشتر و گسترده‌تری نیاز است که در آینده باید انجام شود.

آفرینش هنری در سرایش تاریخ
امامی در پاسخ به این پرسش که آیا این کتاب بیشتر از جنبه هنری و زیبایی‌شناسی شعری اهمیت دارد یا به دلیل بیان مسایل تاریخی، توضیح داد: با دقت در کتاب «امام علی (ع)» نوشته عبدالفتاح عبدالمقصود که از سوی محمدمهدی جعفری ترجمه شده و همچنین سریال امام علی (ع)، گویی این دو اثر رونوشتی از کتاب «دلیل‌الجنان و رکن‌الایمان» هستند که 400 سال پیش از این دو اثر پدید آمده است.

وی با اشاره به این موضوع که آن دو اثر کارهایی هنری هستند، ادامه داد: در کتاب «دلیل‌الجنان» تاریخ‌سرایی سبب نشده که کل اثر از آفرینش هنری دور بماند، بلکه شاعر و ناظم این اثر با توجه به علاقه‌اش به امام علی (ع) زندگی آن حضرت را بهانه‌ای برای به نمایش‌گذاشتن ذوق، استعداد و قدرت هنری خود قرار داده است.

این منتقد شعر مثالی در این زمینه ارایه کرد مبنی بر این‌که در بخشی که سپاه امام علی (ع) برای جنگ صفین آماده می‌شوند، حضرت پیش‌بینی می‌کند سپاه او هزار نفر خواهد بود، اما تعداد افراد سپاه 999 نفر می‌شود. این موضوع مخالفان را شاد و یاران را ناراحت می‌کند، اما شاعر با شگرد‌های هنری در خواننده حس انتظار و تعلیق را ایجاد می‌کند و صحنه برای ورود یک تک‌سوار که تعداد نفرات سپاه را به هزار نفر می‌رساند، آماده می‌شود. این تک‌سوار اویس قرنی، از یاران نزدیک پیامبر و یکی از شخصیت‌های برجسته تاریخ اسلام است.

وی گفت: به عبارت دیگر شاعر یا ناظم از عناصر داستانی و شیوه‌های روایت و داستان‌پردازی به زیبایی در سرایش این اثر بهره گرفته است.

ردپای «شاهنامه» در «دلیل‌الجنان»
طبق گفته امامی این اثر همانند «شاهنامه» فردوسی در قالب مثنوی و بحر رمل سروده شده و ناظم اراده‌ای در خلق اثری هم‌پای «شاهنامه» داشته است.

وی اظهار کرد: با توجه به حضور «شاهنامه» در سراسر این اثر، می‌توان گفت شاعر از این نظر بسیار موفق عمل کرده است. برهمین اساس لقب‌هایی که برای شخصیت‌های این حماسه‌های دینی در نظر می‌گیرد از میان لقب‌های شخصیت‌های اسطوره‌ای و حماسی «شاهنامه» هستند. برای مثال مالک‌اشتر همان رستم است و اسب او نقش رخش را بازی می‌کند.

این مصحح با تاکید تکرار روایت فردوسی در «دلیل‌الجنان» توضیح داد: به عبارت دیگر شاعر داستانی را آغاز و ضمن تعریف آن داستان تاریخی، پندهای اخلاقی هم به خوانندگان خود ارایه می‌کند، البته باید در نظر گرفت که «شاهنامه» در دوران اساطیری، پهلوانی و تاریخی اتفاق می‌افتد، اما این اثر تنها به دوره تاریخی اختصاص دارد.

وی افزود: شاعر این اثر در انتهای کتاب به‌طور دقیق به سرایش اثری همانند «شاهنامه» اشاره کرده، البته از مولانا، سعدی و حافظ نیز بهره گرفته است. این مساله نشان می‌دهد سراینده تا چه حد به ادبیات فارسی مسلط بوده است.

کوتاه درباره شاعر
امامی در پاسخ به پرسشی مبنی بر این‌که عباس ناسخ ترک، شاعر این اثر تا چه حد در ادبیات فارسی شناخته شده است، توضیح داد: بی‌شک شاعر این اثر، فردی دانشمند بوده، اما به‌طور کلی در تذکره‌ها تنها در حد چند سطر از او یاد شده است. همچنین طلبه علوم دینی بوده و چند غزل هم از وی برجای مانده که نشان‌ می‌دهد غزل‌سرا نیز بوده است.

وی ادامه داد: پس از درگذشت وی، شاعری به نام محمد و مشهور به عیسی‌شربت‌دار مامور می‌شود کتاب «دلیل‌الجنان» را در اصطلاح امروزی ویرایش و بازنگری کند. عیسی‌شربت‌دار نیز در مقدمه این کتاب به معرفی عباس ناسخ و زندگی او می‌پردازد. برهمین اساس مهم‌ترین منبعی که درباره این شاعر در اختیار داریم همین مقدمه است.

تاریخ منظوم یا مدح امام علی (ع)
این استاد دانشگاه در پاسخ به پرسش دیگری مبنی بر این‌که آیا شاعر تنها به سرایش تاریخ پرداخته یا در زمینه مدح امام علی (ع) نیز وارد شده است، گفت: شاعر به پیشنهاد یکی از دوستانش و برای ثواب به سرایش زندگی‌ امام علی (ع) در قالب منظوم می‌پردازد. کتاب او 24 هزار بیت دارد. از سوی دیگر عباس ناسخ، شاعری شیعه است و در دورانی می‌زیسته که پس از هشت قرن حکومت شیعی در ایران برپا می‌شود، بنابراین این مساله سبب شده است در هر فرصتی ارادت خالصانه، عاشقانه و شدید خود را در طول کتاب به امام علی (ع) نشان دهد.

وی ادامه داد: از سوی دیگر در جای جای این اثر به نوعی از مخالفان و دشمنان امام با الفاظ ناشایست یاد می‌کند. برهمین اساس در ابیاتی که چنین لفظ‌هایی به‌کار گرفته شده‌ است به جای آن علامت [...] آمده است.

شاعر یا ناظم؟
امامی در طول مصاحبه مدام از اين شاعر به عنوان ناظم یاد کرد و درباره علت این مساله اظهار کرد: عباس ناسخ در حقیقت یک اثر تاریخی را در قالب شعر آورده است. در حالی‌که می‌توانست آن‌را به صورت منثور بیان کند، اما در حوزه نظم به خلاقیت‌های شعری می‌رسد که از نظم هم فراتر می‌رود.

وی درباره نسخه‌هایی که در تصحیح این اثر به‌کار گرفته است، گفت: «دلیل‌الجنان» براساس دو نسخه تصحیح شده است. یک نسخه در کتابخانه مجلس شورای اسلامی قرار دارد و نسخه دیگر متعلق به کتابخانه مرعشی نجفی است. کار تصحیح نیز حدود پنج یا 6 سال به‌طول انجامید، البته این مدت زمان به‌طور ثابت و کامل صرف انجام تصحیح و تحقیق این اثر نشده است.

گزیده «دلیل‌الجنان» هم منتشر می‌شود
نویسنده کتاب «اساطیر در متون تفسیری فارسی» در پاسخ به پرسشی مبنی بر این‌که آیا این اثر قابلیت بازنویسی در قالب رمان یا برای مخاطب کودک و نوجوان را دارد، توضیح داد: کتاب چنین قابلیت‌هایی را دارد و در نظر دارم در نخستین فرصت، برگزیده‌ای از این اثر را منتشر کنم، البته این گزیده دو ویژگی خواهد داشت، نخست آن‌که ابیاتی که نقطه‌چین دارند، حذف می‌شوند و دوم آن‌که توضیحاتی نیز به کتاب افزوده می‌شود. همچنین با حفظ روند داستانی آن می‌توان متنی ساده‌تر را برای مخاطب نوجوان و جوان ارایه کرد.

روایت از چند منظر!
وی درباره نوع روایت در این اشعار افزود: تغییر زاویه دید یکی از ویژگی‌های این اثر است. راوی در این اثر از یک منظر به ماجرا نگاه نمی‌کند، بلکه گاهی راوی اول شخص است و گاهی داستان از زبان سوم شخص روایت می‌شود، البته این حالت بیشتر به‌کار گرفته شده است.

امامی به یکی از مشکلات این اثر اشاره و تشریح کرد: شاعر تسلط کاملی به زبان عربی داشته و گاهی یک تا دو بیت را به‌طور کامل به زبان عربی سروده است، اما مشکل این‌جاست که وی خود را موظف به بیان دقیق تمامی اسامی و شخصیت‌ها می‌داند و این مساله سبب می‌شود، گاهی خواننده احساس کند با شکستن وزن روبه‌رو است، اما خواننده می‌تواند با کم یا زیاد کردن هجاها و بازی با نام‌های عربی به وزن صحیح دست یابد.

مددجویی از نیروهای غیبی و توصیف‌های تازه
وی درباره دیگر ویژگی‌های این اثر گفت: شاعر یا ناظم هیچ فراز یا بخشی از این جریان‌های تاریخی را آغاز نمی‌کند، مگر این‌که از یک نیروی غیبی مدد جوید. این تکنیک در ادبیات حماسی وجود دارد.

این شاعر ادامه داد: در سراسر «شاهنامه» هربار با یک توصیف جدید از صبح، شب یا حتی ماجراهای تکراری روبه‌رو می‌شویم. در کتاب «دلیل‌الجنان» نیز بیش از 50 بار از شب یا صبح و سحر صحبت شده است و هربار شاهد توصیف تازه‌ای هستیم. همچنین توصیف طبیعت منطبق با محتوا و ماجرایی بوده که قرار است شرح داده شود.

حضور چشمگیر تکنیک‌های ادبی
وی یادآور شد: از نظر صنایع بلاغی و تکنیک‌های ادبی می‌توان گفت شاعر تمامی این قواعد را در اشعارش رعایت کرده است و برهمین اساس استفاده از استعاره و تشبیه، داستان‌پردازی، استفاده از صنعت براعت استهلال، روایت ماجرا از چند زاویه، تصویر صحنه و ارایه نمایشی معنا، فاصله‌گذاری‌های زیباشناسانه راوی در بیان حوادث و شخصیت‌ بخشیدن به طبیعت بی‌جان از دیگر ویژگی‌های این اثر به حساب می‌آید.

گزارش اطلاعات تاریخی مخفی
امامی با تاکید بر استفاده شاعر از تکنیک‌های روایی و ادبی در این اثر اظهار کرد: شاعر در ضمن شرح ماجرای جنگ‌ها و رشادت‌های امام علی (ع) گریزی می‌زند به سرکوب‌هایی که در دیگر شهرها در جریان است و این جریان‌ها را به‌طور مفصل بازگو می‌کند. به عبارت دیگر اطلاعات تاریخی مخفی در لابه‌لای ماجرای کلی کتاب بسیار گزارش می‌شود.

وی ادامه داد: از سوی دیگر اطلاعات جغرافیایی فراوانی در ارتباط با سوریه، مرزهای ترکیه یا حکومت امپراتوری روم در آن دوران در این ابیات ارایه شده است. 

«دلیل‌الجنان» و مرثیه‌های عاشورایی
سراینده دفتر شعر «بر سنگفرش باد» گفت: شاعر به مناسبت‌هایی به علاقه‌مندی‌هایش بازمی‌گردد. برای مثال در جنگ صفین در پی بسته شدن آب بر سپاه امام علی (ع)، امام حسین (ع) فاتح آب است. این موضوع سبب می‌شود شاعر به صحنه کربلا وارد شود و برهمین اساس مرثیه‌سرایی‌های فوق‌العاده زیبایی در زمینه واقعه عاشورا هم دارد. 

وی در پایان و درباره دلیل انتخاب عنوان عربی برای این کتاب اظهار کرد: ناظم خود این عنوان را برای چنین مجموعه شعر فارسی برگزیده و باتوجه به واضح بودن معنای این عنوان که متشکل از چند اسم است، من نیز عنوان کتاب را تغییر نداده‌ام و همان عنوان عربی را برای کتاب برگزیده‌ام.

کتاب «دلیل‌الجنان و رکن‌الایمان» سروده عباس ناسخ ترک با تصحیح صابر امامی در هزار و 292 صفحه، با شمارگان هزار نسخه و قیمت 32 هزار تومان از سوی انتشارات کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی منتشر شده است.