به گزارش خبرگزاري كتاب ايران(ايبنا)، اين رساله درباره سير و سلوك و تكامل اخلاقي و كشف علوم حقيقي و نيز موانعي است كه در نيل به وصال به حقيقت در راه سالك نهاده شده‌اند كه به عوام خطاب نشده، بلكه مستمعان و خوانندگاني كه ملاصدرا در نظر دارد، علماي ظاهربيني‌اند كه به دليل آشنايي مختصر با ظواهر علوم و شرع، خودشان را در رديف كمّلين(مردمان عالم، دانا، فاضل، حکیم و معمر) مي‌دانند و سنگ راه ارباب حقيقت مي‌شوند.
ملاصدرا اشخاص عالم‌نما و ظاهربين را از عوام خطرناك‌تر مي‌داند و آنان را بيش از عوام، دشمنان واقعي معرفت مي‌داند، چنان‌كه مي‌نويسد: «اگر اين را [يعني حب دنيا را] نيز نداني، زهي غرور و جهالت كه اكثر عوام و جهال دنيا بر تو شرف خواهند داشت، زيرا كه ايشان معترفند به اين مرض محبت دنيا و تو نيستي.»
علم حقيقي كه ملاصدرا در طلب آن است و كسب آن را نهايت كمال انساني مي‌شمارد، علم صوري و ظاهري نيست. وي در اين كتاب اين‌گونه نوشته است: «آن علمي كه آن مقصود اصلي و كمال حقيقت است و موجب قرب حق تعالي است علم الهي و علم مكاشفات است نه علم معاملات و جميع ابواب علوم... و ارباب عمل و ديگر علوم جزئيه ازاين باب دانش كه آن دانش حقيقت است معزولند.»
در واقع، به نظر وي، علم واقعي كه در اثر مكاشفه و شهود به دست مي‌آيد، تنها با «سيادت حقيقي و خردمندي معنوي» پيامبر اكرم(ص) ميسر مي‌شود و موانع و حجاب‌هايي كه اكثر مردم را از ادراك و كسب اين علم محروم مي‌دارد، مشتق از سه اصل است كه به مناسبت آن اين رساله را نيز «سه اصل» مي‌نامد. بنا به قول خود ملاصدرا، اين اصول بدين قرارند:
اصل نخست: «جهل است به معرفت نفس كه او حقيقت آدمي است.»
اصل دوم: «حب جاه و مال و ميل به شهوات و لذات و ساير تمتعات» اصل سوم: «تسويلات نفس اماره است و تدليسات شيطان مكار و لعين نابكار كه بد را نيك و نيك را بد وا مي‌نمايد.»
ملاصدرا رساله سه اصل را به 14 فصل تقسيم كرده كه چون شماره بعضي تكرار شده‌اند، اثر حاضر آن را به 14 باب و براي هر بابي شماره منظمي وضع كرده است. سه باب نخست در بيان سه اصل مذكور است، و سه باب دوم ـ‌الأقدم فالأقدم‌ـ در بيان نتايج سه باب نخست. در ابواب هفتم و هشتم، وي طريق خطا و صواب را از يكديگر مشخص ساخته و چگونگي يافتن صراط مستقيم و شاهراه حقيقت را روشن كرده است. باب نهم مربوط به خاصه علم حقيقي و امتياز آن از علوم ظاهري است و باب‌هاي دهم و يازدهم درباره نور ايمان و لزوم تصفيه باطن و تزكيه نفس براي تجلي اين نور نوشته شده‌اند.
ملاصدرا در باب دوازدهم، نتيجه كسب اين معرفت را روشن مي‌سازد و نشان مي‌دهد كه چگونه سالك گاهي حق را مرآت خلق و گاهي خلق را مرآت حق مي‌بيند و در آفاق آيات او را مشاهده مي‌كند. باب سيزدهم شامل مباحثي است درباره امراض نفساني به ويژه غرور و كبر كه نفس مرد عالم‌نما را مبتلي مي‌سازد و او را از علم حقيقي باز مي‌دارد. بالاخره باب چهاردهم درباره عمل صالح و علم نافع يعني رابطه بين علم و عمل است و ملاصدرا پس از بحث دقيقي به اين نتيجه مي‌رسد كه «آنچه در باب مذمت علم بي‌عمل واقع شده آن علمي است كه غيرمكاشفه باشد، زيرا كه دانستن معارف الهيه از اين نقائص و عيوب مبراست و از همه آفتي آزاد است و دانستنش عين مطلب است و هر چند كه زياده دانسته شود به حسب كميت و كيفيت بهتر است. و اما علمي كه متعلق به عمل است و از علوم معاملات نه مكاشفات است، دانستن آن بقدر عمل واجب كفائي است و زياده از عمل دانستنش وبال آخرت است.»
با وجود اين كه رساله سه اصل شامل مطالب مهم و مباحث لطيف و دقيق عرفاني و علمي و اخلاقي است و ملاصدرا در هر مبحثي از آيات قرآني و احاديث و اخبار پيغمبر اكرم(ص) و ائمه اطهار(عليهم‌السلام) و گفتار و اشعار بزرگان عرفان مانند عطار و اوحدي و مولانا، شواهدي آورده و براهين خود را با آن مزين كرده، اين اثر پر ارج تاكنون از نظر اكثر دانشمندان مسطور مانده و بدان توجهي نشده است.
در اكثر تذكره‌ها و مآخذ ديگر تاريخي مانند «روضات‌الجنات»، «ريحانة‌الادب» و «مستدرك‌الوسائل» حتي نامي از اين رساله برده نشده و بين كتاب‌هاي متداول تنها در «روضة‌الصفا» است كه اشاره‌اي به اين رساله شده و درباره آن چنين نوشته شده است: «از كتب نفيسه اوست رساله پارسيه موسوم به "سه اصل" در تحقيق مبدا و معاش و معاد به طريقه رياضت و تذكر و تصوف نگاشته و به آيات و احاديث مبرهن داشته بس مفيد و سودمند و كمياب و عزيزالوجود است.»
اين رساله گذشته از يكي دو نامه، تنها نوشته نثر ملاصدرا به زبان فارسي است و همين نكته ممكن است مانع اشاعه و شهرت آن شده باشد، چون ملاصدرا در اين كتاب به علماي قشري شديدا حمله كرده و از آنجا كه به زبان فارسي است، فهم آن از كتاب‌هاي عربي وي نيز آسانتر بوده و بدون شك مزاحمت بيشتري براي مولف به وجود مي‌آورده است.
سبك وي در اين رساله سليس و روشن است؛ گرچه مانند بقيه نثرنويسان عهد صفويه كلمات تقريبا نامانوس عربي را بيش از آنچه در قرن ششم و هفتم يا امروزه رواج دارد، به‌كار برده است. كلمات ملاصدرا چون با كمال صداقت و خلوص نيت نگاشته شده‌اند، موثر و دلپذيرند. به علاوه، وي اشعار و گفتار لطيف فارسي و عربي و اشارات معتنابهي به نكات مختلف علمي به ارزش علمي اين رساله افزوده است.
در انتهاي اين اثر، فهرستي از آيات قرآني، احاديث، اشعار فارسي و عربي، اشخاص، گروه‌ها، كتاب‌ها، اماكن و اصطلاحات و تعابير نيز درج شده است.
چاپ دوم كتاب «رساله سه اصل» با شمارگان 2000 نسخه، 256 صفحه و به بهاي 80000 ريال راهي بازار نشر شد.
سه‌شنبه ۲۷ دی ۱۳۹۰ - ۱۰:۰۰
نظر شما