به گزارش خبرگزاري كتاب ايران (ايبنا)، دوازدهمين مجموعه درس‌گفتارهايي درباره عطار به بررسي «ماخذ داستان شيخ صنعان» اختصاص داشت و دکتر حمیدرضا شایگان فر عصر چهارشنبه (18 آبان) در این باره در مرکز فرهنگی شهر کتاب سخن گفت.

در این درس گفتار ماخذ تازه ‌اي که به احتمال زياد مي ‌تواند الگوي عطار براي طرح اين داستان باشد، مطرح ‌شد زیرا از ديرباز اين پرسش مطرح بوده است که داستان زيبا و پرمحتواي «شيخ صنعان» در «منطق ‌الطير» عطار ساخته‌ و پرداخته‌ خود شاعر است يا از جايي آن را وام گرفته است؟ در اين زمينه، عطار پژوهان بسياري تحقيق کرده‌ اند. «شيخ صنعان» داستاني عارفانه و عاشقانه درباره صوفي و درويشي رياضت ‌طلب در بخشي از كتاب «منطق ‌الطير» عطار نيشابوري است.

شایگان فر گفت: «منطق الطیر» یکی از بهترین آثار عطار است که شهرت جهانی هم دارد. عطار در این منظومه 4700 بیتی، داستان سفر مرغان را مطرح می کند و به مناسبت های گوناگون، داستان و تمثیل می آورد. «داستان شیخ صنعان» یکی از بلندترین تمثیل های این کتاب است. داستانی 410 بیتی و بسیار جذاب و نمایش گونه است. 

اما همواره این پرسش برای محققان وجود داشته که عطار داستان شیخ صنعان را از کجا گرفته است؟ چون عرفای ما داستانی را از کتابی اخذ می کردند و بعد مواردی به آن می افزودند یا از آن می کاستند. مثل داستان «پیر چنگی» که سنایی به گونه ای آورده و مولانا به گونه ای دیگر. این هم که فرض کنیم عطار داستان را خود آفریده باشد، درست نیست و بی گمان آن را از مآخذ پیش از خود اخذ کرده است.

وی افزود: در قسمتی از داستان «منطق الطیر»، هدهد با پرندگان سخن می گوید. آنها از هدهد می پرسند که چگونه می توانند راه دشوار رسیدن به سیمرغ را طی کنند؟ هدهد پاسخ می دهد که اگر عاشق باشید، پیمودن این راه آسان است. چون برای عاشق هیچ چیز مهم تر از معشوق نیست.

سپس در ادامه این گفت و گو، داستان شیخ صنعان آورده شده است. صنعان پیر مقبول و بزرگی بود که خوابی می بیند و برای فهمیدن تعبیر آن، با مریدان راهی روم می شود. در آنجا گرفتار عشق مجازی دختر ترسا می شود و تمام آموزه های خود را از یاد می بَرد. اتفاقا تاکید عطار بر روی همین نکته است که آنچه در ضمیر شیخ بود، از یادش رفت.

وی افزود: به هر حال مریدان او را ترک می کنند تا آن که یکی از مریدان شیخ، که خود نیز مردی پیر و بزرگ بوده است، مریدان را وا می دارد که به روم بازگردند و معتکف بشوند و از خدا بخواهند که شیخ آنچه را از یاد بُرده است، دوباره به خاطر بیاورد. همین اتفاق هم می افتد و شیخ آموزه های خود را به یاد می آورد.

شایگان فر گفت: همانگونه که اشاره شد، محققان در صدد یافتن ماخذ این داستان بوده اند. استاد شفیعی کدکنی در مقدمه ای که بر «منطق الطیر» نوشته، متذکر شده که استاد مجتبی مینوی در مقاله ای در سال 1340، ماخذ این داستان را کتابی منسوب به غزالی به نام «تحفه الملوک» دانسته و بعدها نیز نظر ایشان را استاد فروزانفر و استاد زرین کوب هم تایید کرده اند. 

این مدرس دانشگاه گفت: اما دکتر کدکنی با شواهد تاریخی و سبک شناسی، ثابت می کند که «تحفه الملوک» نسخه منحصر به فردی است و نویسنده آن مشخص نیست. ضمن آن که این کتاب مربوط به قرن هفتم است. اتفاقا این «تحفه الملوک» است که داستان خود را از عطار گرفته، نه برعکس.

وی افزود: سپس دکتر کدکنی اشاره می کند این که پیری دست از ایمان خود بکشد و عاشق دختر ترسایی بشود، یک داستان رایج بوده است. آنگاه سه داستان به همین مضمون از کتاب «رونق المجالس» نقل می کند و یادآور می شود که آنچه در این داستان اهمیت دارد، ساختار آن است.

شایگان فر در ادامه سخنانش اظهار کرد: دکتر جلال ستاری هم می نویسد که بحث های تاریخی درباره این داستان بی فایده است، چون داستان شیخ صنعان بیشتر از آن که تاریخی باشد، اسطوره ای است.

وی افزود: اما پیش از آن که من نظرم را درباره ماخذ این داستان نقل کنم، اشاره به این نکته ضرورت دارد که مساله مهم در داستان شیخ صنعان این است که او در پی عشق به دختر ترسا، تمام آموزه های خود را از یاد می بَرد و بعد مریدی پیدا می شود و تلاش می کند که او فراموش شده های خود را به یاد بیاورد.

شایگان فر در پایان سخنانش تأکید کرد که معمولا نگاه محققان ما به غرب ایران است و کمتر پیش می آید که به شرق ایران، یعنی هند، توجه کنند. در حالی که ارتباط ما با هند، بسیار تاریخی و گسترده بوده است. عطار که در نیشابور زندگی می کرد، حتما از طریق بازرگانان و بوداییان با ادبیات هند آشنایی پیدا کرده بود.