به گزارش خبرگزاري كتاب ايران (ايبنا)،‌ در سال 1135 هجري قمري شورشيان افغان به فرماندهي محمود غلزايي، تا دروازه‌هاي اصفهان ـ پايتخت دولت صفوي ـ پيش تاختند و پس از هفت ماه محاصره شهر، شاه سلطان حسين، آخرين تاجدار صفوي، را وادار كردند كه شهر را تسليم كند و تختگاه صفويه را، پس از دو قرن و نيم اقتدار، به آنان بسپارد. 

محمود افغان، پس از تسلط بر اصفهان، نيروهاي خود را راهي نقاط ديگر كرد و در صدد برآمد تا شهرها و مناطق روستايي را به قلمرو خود اضافه كند. محاصره 36 روزه بهبهان توسط او، يك نمونه از تلاش‌هاي افاغنه براي تسلط بيشتر بر كشور بود. اما آنها در بسياري از شهرها با پايداري مردم رو به رو شدند. 

يك نمونه از مقاومت مردم در برابر مهاجمان افغان، در شهر بهبهان روي داد. كتاب «بدايع الاخبار» كه از منابع ارزشمند دوره پاياني پادشاهي صفويان است، شرح محاصره اين شهر، چگونگي مقابله مردم با مهاجمان و ماجراهاي ديگري است كه درآن روزگار رخ داد. 

مصحح در پيشگفتار خود، نخست به اوضاع آشفته سياسي، نظامي و اجتماعي ايران در روزگار شاه سلطان حسين صفوي اشاره مي‌كند و به چگونگي رويارويي سپاه سازمان نيافته صفوي و شكست آنان از محمود خان افغان مي‌پردازد و آنگاه مراحل يافتن دستنويس «بدايع الاخبار» و تصحيح آن را با خواننده در ميان مي‌گذارد. 

مير محمد صادق در ديباچه كتاب، به معرفي نويسنده اثر مي‌پردازد و مي‌نويسد كه ميرزا عبدالنبي در روزگار لشكركشي محمود افغان به كهگيلويه و محاصره شهر بهبهان، در اين شهر زندگي مي‌كرد و از نزديك شاهد وقايع بود. از اين رو اطلاعاتي كه اين مورخ از اين رخداد ارايه مي‌كند، درخور اهميت است. سپس به محتواي كتاب مي‌پردازد و مي‌نويسد كه متن كوتاه ميرزا عبدالنبي را مي‌توان به چهار بخش تقسيم كرد. 

حمله افاغنه و تسخير اصفهان
بخش اول توضيحاتي درباره حمله افاغنه و تسخير اصفهان است. بخش دوم درباره يورش محمود افغان به بهبهان و پايداري مردم آنجاست. اين رويداد در زمستان 1136 قمري رخ داد و محمود به همراه شش هزار سوار و پياده راهي بهبهان شد؛ اما سرانجام با به جا گذاشتن تلفات زياد، ناگزير شد كه به اصفهان بازگردد. 

بخش سوم نوشته ميرزا عبدالنبي درباره برتخت نشيني «صفي ميرزاي دروغين»، يكي از مدعيان سلطنت صفوي، است. مي‌دانيم كه يكي از فرزندان شاه سلطان حسين، صفي ميرزا نام داشته است. مير محمد صادق اين پرسش را پيش مي‌كشد كه آيا صفي ميرزاي فرزند شاه، همان صفي ميرزايي است كه در بهبهان مدعي تاج و تخت بود؟ 

مصحح با پي جويي منابع به اين نتيجه مي‌رسد كه اين دو، يكي نيستند و آن كه در بهبهان خود را جانشين شاه صفوي مي‌ناميد، ادعايي ساختگي داشت. به همين دليل است كه پس از افشاي ادعاي دروغينش، او را، در حالي كه تنها بيست ساله بود، در محرم سال 1140 هجري قمري، كشتند. 

سرگذشت اشرف افغان، جانشين محمود
بخش چهارم نوشته ميرزا عبدالنبي به سرگذشت اشرف افغان، جانشين محمود، اختصاص دارد. مصحح مي‌نويسد كه آگاهي‌هاي نويسنده در اين باره، برگرفته از افرادي بوده است كه در جنگ‌ها و رويدادها حضور داشته‌اند. بخش ديگر ديباچه مصحح به ويژگي‌هاي نثر مولف اختصاص يافته است. او نثر ميرزا عبدالنبي را منشيانه و آميخته به آرايه‌هاي ادبي مي‌داند. «شيوه تصحيح و نسخ مورد استفاده» نيز از ديگر توضيحات ويرايشگر متن است. 

«بدايع الاخبار» متن كوتاهي است (83 صفحه). از اين رو مير محمد صادق، شش متن كوتاه ديگر را درباره حمله افغان‌ها به اصفهان و نواحي خراسان، از لابه‌لاي نسخ خطي و جنگ‌ها استخراج كرده و به انتهاي كتاب افزوده است. پيوست اول «سقوط اصفهان» نام دارد و يادداشت‌هاي شخصي به نام «احمد غلام، عمله كتابخانه سلطنتي اصفهان» است. 

پيوست دوم «گزارش آنژ دو گاردان درباره فتح اصفهان به دست افاغنه» ناميده شده است. گاردان سفير وقت فرانسه در اصفهان بود. اين متن را ساليان پيش، عباس اقبال ترجمه و منتشر كرده بود. اكنون بازچاپ آن در پيوست‌هاي كتاب «بدايع الاخبار» آمده است. 

حمله ازبكان و افاغنه به شهرها و روستاهاي خراسان 
متن سوم و چهارم «وقايع خراسان» نام دارد و يادداشت‌هايي درباره حمله ازبكان و افاغنه به شهرها و روستاهاي خراسان است. اين يادداشت‌ها از سال 1129 قمري آغاز مي‌شود و تا سال 1134 ادامه پيدا مي‌كند. بخش ديگري از «وقايع خراسان» رساله‌اي درباره يورش افغان‌هاي ابدالي به روستاهاي جنوب خراسان است. 

پيوست ديگر كتاب، سندي درباره افغان‌هاي ابدالي است و پيوست ششم و پاياني، گزارشي است كه نويسنده‌اي گمنام، در روزگار محمدشاه قاجار، درباره سقوط اصفهان نوشته است. نويسنده رساله، اطلاعات خود را از سالخوردگان و پيران شهر اخذ كرده است. 

افزوده‌هاي راهگشاي مصحح، شامل واژه نامه مفصل و يادداشت‌هاست. در اين بخش، او نخست عبارات مبهم، ترجمه فارسي آيه‌هاي قرآني و احاديث آورده شده در متن، شناسايي برخي از اشخاص تاريخي و توضيح درباره وقايع مهم را در 44 صفحه مي‌آورد. 

در بخش ديگر، نمايه آيات، اشعار فارسي و عربي، امثال، نام‌ها، شهرها، طوايف، پيشه‌ها و موارد ديگر را ذكر مي‌كند. در پايان نيز فهرستي از منابع مورد استناد مصحح معرفي شده است. چكيده‌اي كوتاه به زبان انگليسي، درباره محتواي كتاب، صفحات انتهايي متن تصحيح شده «بدايع الاخبار» را شكل مي‌دهد. 

«بدايع الاخبار» منبع ارزشمند دوره پاياني پادشاهي صفويان
«بدايع الاخبار» را بايد از منابع ارزشمند دوره پاياني پادشاهي صفويان دانست. به ويژه اطلاعاتي كه در اين كتاب درباره محاصره شهر بهبهان توسط محمود خان افغاني آمده است، در منابع ديگر ديده نمي‌شود. نوشته مولف كتاب، ميرزا عبدالنبي، درباره رويدادهاي محاصره بهبهان، دست اول و بر پايه مشاهدات خود اوست. اما توضيحاتي كه درباره يورش افاغنه، سرانجام محمود و اشرف افغان مي‌آورد، بر پايه شنيده‌هاي مولف است. 

«بدايع الاخبار» نوشته ميرزا عبدالنبي شيخ‌الاسلام بهبهاني را سيد سعيد مير محمد صادق تصحيح و به همراه شش گزارش ديگر درباره «حمله افغان‌ها به اصفهان و روستاهاي خراسان»، به ياري نشر مركز پژوهشي ميراث مكتوب منتشر كرده است. اين كتاب با شمارگان هزار و 500 نسخه و به بهاي شش هزار و 800 تومان به چاپ رسيده است.