سرویس استان‌های خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) – مرجانه حسین‌زاده: بیست و هشتم اردیبهشت، روز بزرگداشت خیام فرزانه، ستاره شمر و ریاضی‌دان بزرگ و یکی از بزرگترین اندیشمندان و دانشمندان ایران و جهان در قرن پنجم است. او با خضوع تمام در رباعیات خود از ناپایداری عمر بشر، شک و حیرت، توجه به مرگ و فنا، ضرورت مغتنم شمردن عمر نوشته است.

به مناسبت روز بزرگداشت او با محمدرضا سرسالاری، شاعر، روزنامه‌نگار و مدرس زبان و ادبیات پارسی گفت و گو کردیم و او در خصوص خیام گفت: تا ۱۵۰ سال قبل که فیتزجرالد چند رباعی از خیام را به انگلیسی ترجمه کرد و پس از آن رباعیات خیام به ۱۱۰ زبان دیگر دنیا ترجمه شدند، ما او را حتی بر اساس منابع خودمان به عنوان یک فیلسوف و ریاضی‌دان می‌شناختیم و کمتر کسی خیام را به شاعری می‌شناخته است اما بعد از این اتفاق آوازه خیام در سرتاسر جهان پیچید.

محمدرضا سرسالاری تصریح کرد: فیتزجرالد متولد ۱۸۰۹ است که در اواسط عمرش به خیام پرداخت و دنیا هم او را با خیام می شناسد.

منابع تاریخی خیام را به شاعری نمی‌شناسند

سرسالاری که تدریس شاهنامه‎ را نیز در کارنامه ادبی خود دارد، ابراز کرد: هرچه زندگی خیام را زیر و رو کنیم کمتر اثری از شاعری خیام می‌بینیم، در منابع خودمان نظیر چهار مقاله عروضی سمرقندی که در قرن ششم نوشته شده و یکی از منابع معتبر در مورد خیام است نیز چهار قسمت در باب دبیری، شاعری، طب و نجوم مشاهده می‌کنیم که در هیچکدام حرفی از شاعری خیام به میان نیامده و فقط در بخش نجوم این کتاب به خیام پرداخته شده یعنی آن کتاب هم خیام را به عنوان منجم معرفی می‌کند.

شاعری ساحت غالب شخصیت خیام نبوده است

این شاعر خوش ذوق خراسانی اظهار کرد: خیام دامادی دارد که در یک یادداشتی سال‌های پایانی زندگی خیام را توضیح می‌دهد و باز هم در جایی اشاره‌ای به شاعری خیام نمی‌کند یعنی حتی خانواده‌اش هم در خصوص شاعری اوچیزی ننوشته‌اند اما همه اینها به این مفهوم نیست که خیام شاعر نبوده یا زیست شاعرانه‌ای نداشته بلکه در مورد این مقوله شخصیتی خیام می‌توان گفت که شاعری ساحت قالب شخصیت خیام نبوده که در منابع ذکر شود.

وی افزود: ابوالحسن بیهقی معروف به ابن‌فندق که خود ۹ سال شاگرد خیام بوده در کتاب «صوان الحکمه» قسمتی را به زندگی خیام می‌پردازد ولی باز هم از شاعری او نمی‌گوید.

انتساب اشعار زیادی به خیام

در خصوص انتساب اشعار زیادی به خیام در ادوار مختلف تاریخ سرسالاری گفت: باید به این نکته توجه کنیم که در طول تاریخ افراد زیادی بودند که خواسته یا ناخواسته به دلایل مختلف رباعیاتی را که بیانگر تفکرات خیامی بود را به خیام نسبت داده اند.مثلاً غزالی که مخالف فلسفه بود و خودش و شاگردانش تفکر خیام را نقد می‌کردند و هر رباعی که با تفکر خیام گفته می‌شد، آن رباعی به خیام نسبت می‌دادند و به این طریق تفکرات امثال خیام را نقد می‌کردند و همین رباعیات گاه الحادی را شاهد مثال این مخالفت با افکار خیام بیان می‌کردند.

وی ابراز کرد: از اولین کسانی که در مورد خیام تحقیق کردند محمدعلی فروغی، علامه قزوینی و غنی هستند که این دو بزرگوار اخیراز بهترین مصححان دیوان حافظ نیز هستند صادق هدایت هم بعدها ۱۲۰ رباعی را منتسب به خیام می‌داند.

سرسالاری با اشاره به مضامین رباعیات خیام گفت: «مرگ پایان کار زندگی است» و «اسرار آفرینش دریافته نشده پس وقت با باید غنیمت بشناسیم» اینها تفکراتی هستند که در رباعیات خیام پررنگ‌تر هستند.

او با بیان اینکه چندین رباعی به خیام نسبت داده شده که در رباعیات مولوی و عطار نیشابوری هم این رباعی‌ها هست که بررسی ها نشان داده که این موارد به طور حتم از مولوی و عطار هستند و ارتباطی به خیام ندارند در نهایت ۱۸ رباعی هست که تمام محققان روی آن اشتراک نظر دارند که حتماً از خیام است و البته این عدد تا ۳۶ رباعی هم گفته شده.

دبیر هفت دوره جشنواره شاهنامه‌خوانی بانوان در مشهد بیان کرد: آدم‌های بزرگ تاریخ ما وجوه و نمودهای مختلفی در زندگی خود داشتند که اینکه ما باتوجه به اسنادی که داریم چقدر می‌توانیم آنها را کشف کنیم مهم است ما از دکتر حسابی هم شعر نقل می کنیم اما او را به عنوان شاعر معرفی نمی کنیم.

پس از آن با مجید تقوی بهبهانی، عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی گفت و گو او نیز در خصوص این شاعر و دانشمند شهیر ایرانی گفت: سخن گفتن از یکی از بزرگترین نوادر روزگار و چهره های استثنایی و نامدار تاریخ واقعاً کار دشواریست.حکیم عمر خیام نیشابوری از نادر مردان روزگار بود که در هر عصری پیدا نمی‌شود و باید قرن‌ها بگذرد تا چنین‌چهره‌هایی پا به عالم هستی بگذارند.

وی اظهار کرد: خیام ابتدا به عنوان یک فیلسوف در روزگار خودش مطرح بود و درآن روزگار به دلیل اینکه حکمت شامل فنون و دانش‌های مختلف به خصوص حکمت نظری‌، ریاضیات، الهیات، طبیعیات، هیئت و نجوم می‌شد مشهور بود. به طور مثال یک نفر که می‌خواست به عنوان حکیم مطرح باشد باید در همه این دانش‌ها شاخص و صاحب‌نظر می‌بود.

تقوی بهبهانی ادامه داد: به همین دلیل خیام از نامدارانی است که در همه این‌عرصه‌ها چهره جاودان و درخشانی است. او در حکمت پیرو مکتب مشایی ابن‌سینا بود و در ریاضیات از نوادر و بزرگانی بود که تقویم جلالی را با دقت بسیار فراوانی که حتی در همین عصر کامپیوتر هم موجب شگفتی است تنظیم کرد.

عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی بیان کرد: در عرصه هیئت و نجوم فوق‎العاده انسان بزرگی بود. در ریاضیات جدولی را تهیه کرد که ضرائب دوجمله‌ای درجه nرا مشخص می‌کرد که بعدها نیوتن نیز آن‌را تایید کرد و به نام جدول خیام نیوتن یا خیام پاسکال معروف شد.

مجید تقوی بهبهانی ابراز کرد: اینها گوشه‌ای از ویژگی‌های خیام در آن ایام بود. اما چیزی که بعدها خیام را به عنوان یک چهره ماندگار مطرح و جاودانه کرد رباعیاتی بود که به رباعیات خیام مشهور هستند. قبل از سخن گفتن در این باره لازم به ذکر است که ما در حدود ۱۲۰۰ رباعی سرگردان داریم که معمولاً هرکدام از این رباعیات که شاعر مشخصی نداشته باشند را به او نسبت می‌دهند. ولی آنچه گفتنی است از میان حدود ۱۲۰۰ رباعی بین ۳۶ تا ۴۵ رباعی منصوب به خیام است و مطمئناً خود او انها را نگاشته است.

وی افزود: مابقی این‌ها در طول تاریخ به نام او مطرح شده بعدها با گسترش صنعت چاپ و افزایش اطلاعات و ذخیره این اطلاعات در سیستم‌های کامپیوتری مشخص شد که بسیاری از این رباعیات که به نام خیام مطرح بود یا از مولانا یا از عطار یا از شاعران دیگری بوده‌اند لذا ۳۶ تا ۴۵ رباعی را می‌توان به خود خیام نسبت داد.

وی در خصوص مطمئن‌ترین مجموعه رباعیاتی که می‌توان در این‌باره مثال زد شاید همان مجموعه رباعیات خیام به تصحیح و گردآوری مرحوم محمدعلی فروغی باشد.مرحوم علی دشتی ادیب نامدار هم کتابی دارد به نام «دمی با خیام» که در آن تعداد ۷۰ یا ۸۰ رباعی را به نام خیام گردآوری کرده است‌. صادق هدایت نیز در کتابچه کوچکی به نام ترانه‌های خیام هم بسیاری از این رباعیات را گردآوری کرد که البته هرکدام از این نویسنده ها نسبت به ذائقه و علاقه شخصی این رباعیات را گرداوری و فراهم کرده اند اما آنچه که در مورد خیام صدق می‌کند این است که رباعی‌های دارای چند ویژگی مشخص، بیشترین نسبت را به خیام دارند.

گذرا بودن عالم هستی

تقوی بهبهانی اظهار کرد: رباعیاتی که منطبق بر اندیشه‌ها و خط مشی فکری خیام باشد مطمئن تر هستند اولین موضوعی است که رباعی‌های خیام را دارای این اندیشه کلیدی می‌کند بحث گذرا بودن عالم هستی است که خیام بر این باوراست که اساساً عالم هستی عالم ناپایداری است و قائل بر این است که روزگار گذراست و با گذشت زمان گرد وغباری از وجود ما باقی نخواهد ماند.

وی افزود: پس این ناپایداری و بی ثباتی عالم هستی یکی از اندیشه‌های خیام است که در رباعیات منصوب به او آمده است.

الهام گرفتن از ابوالعلا

این موضوع هم قابل اعتناست که ۱۰۰ سال قبل از خیام نیز شاعر و دانشمند بزرگی در بصره امروزی به نام ابوالعلا مرعی بوده که بسیاری از اندیشه‌هایی که خیام بعدها مطرح کرد را او در شعرهایش بیان کرده بود و بسیاری از افراد اهل شعر معتقدند که رباعیات خیام الهام گرفته شده از اشعارابوالعلاست که دومین شاعر کلاسیک و معروف گذشته عرب است. مثلاً در قسمتی از شعر، ابوالعلا بیان می‌کند پا بر روی زمین که می‌گذارید آرام حرکت کنید زیرا این خاکی که اینجاست از اجساد پیشینیان درست شده.

این مدرس زبان و ادبیات پارسی بیان کرد: وقتی این را با آثاری از خیام که با همین مضمون هستند مقایسه می‌کنیم به این نتیجه می‌رسیم که اندیشه‌های خیام برای ناپایداری دنیا و زودگذر بودن آنکه در چندین رباعی تکرار شده الهام گرفته شده از اندیشه‌های ابوالعلا شاعر عرب است. پس یکی از اندیشه‌های خیام ناپایداری و بی ثباتی عالم هستی است که در رباعیاتش بسیار پیداست.

هیچ کسی به اسرار حقیقت نرسیده است

وی در خصوص یکی دیگر از اندیشه‌های محوری خیام گفت: این اندیشه به این موضوع بر می‌گردد که هیچ کسی به اسرار حقیقت نرسیده است.هرکس موضوعی را مطرح کرده و در غبار زمان گم شده بنابراین هیچکس نباید ادعا کند آنچه می‌فهمد عین حقیقت است. این نوع جهش‌های فکری برای ما که هم اکنون این‌ها را می‌شنویم یک سخن معمولی و عادی به نظر می‌آید ولی خیام حدود ۱۰۰۰ سال پیش این سخنان را بیان کرده و به عنوانی چراغی را برای آیندگان خودش نگاه داشته است در هر حال خیام از ناموران بزرگ ایران است که خیلی خوب شناخته شده است.

شاعری بین‌المللی

وی افزود: ادوارد فیتزجِرالد یکی از شاعران انگلیسی حدود ۲۵۰ سال پیش مجموعه‌ای از رباعیات منتسب به خیام را به زبان و شعر انگلیسی ترجمه کرد.به همین دلیل خیام در غرب نیز جز شاعران شناخته شده زبان فارسی است. در کنار حافظ و سعدی و فردوسی می‌توان گفت خیام هم جز این استوانه‌های شعر فارسی است.

تقوی بهبهانی گفت: بسیاری از مغرب زمینی‌ها که اشعار خیام را زبان حال خودشان می‌دانند خیلی شیفته و فریفته خیام هستند.به عنوان مثال چند سال پیش از پوتین رئیس جمهور روسیه کنونی است در مورد اوقات فراغتش سوال کردند پاسخ داد که این زمان را رباعیات خیام می‌خواند. در هر حال دامنه این اندیشه خیام در سرتاسر جهان و افرادی که اهل فرهنگ و فکر و اندیشه هستند رسیده و آنها شیفته این اندیشه‌های خیام هستند.

وی ابراز کرد: البته در طول تاریخ نیز افرادی بودند از قشر متعصب که از اشعار خیام برداشت‌های دیگری داشتند که همسو با شریعت نباشد به همین دلیل در مواردی خیام را تکفیر می‌کردند. ولی آنچه مسلم است ما باید به دانشمندان بزرگی مانند خیام ببالیم و به وجود او در عالم اندیشه افتخار کنیم.