سرویس مدیریت خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، میترا صمیعی، دانشیار گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه علامه طباطبائی: سرعت تحولات دنیای نشر از یک سو امیدوارکننده است و نوید دسترسی آسان‌تر به جریان اطلاعات و ایجاد فرصت‌های نوین را می‌دهد و ازسوی دیگر اضطراب‌آور است. وقتی به تحولات و پیشرفت‌های کشورهای پیشرفته جهان نگاه می‌کنیم و به مقایسه بی‌خبری امان و عدم پیشرفت خود نسبت به آن‌ها می‌پردازیم، به‌جز آینده مبهمی از اوضاع نشر که چندان امیدوارکننده نیست، چیز دیگری برای ما ترسیم نمی‌شود. اما سوال اینجاست، در عصر جدید اطلاعات، با پیشرفت‌های فناوری‌های نوین اطلاعاتی و توسعه هوش مصنوعی، چه باید بکنیم؟ مزایا و چالش‌های نشر الکترونیک در ایران چیست؟ در ایران وضعیت نشر و نشر الکترونیک چگونه است؟ از تعداد ۹ هزار ناشر ثبت شده در سامانه وزارت ارشاد اسلامس، چه تعداد فعال و چه تعداد دارای جا، مکان و نیروی انسانی هستند؟

نشر الکترونیکی، نوعی نشر است که در آن با استفاده از فناوری‌های الکترونیکی و دیجیتالی، داده‌ها و اطلاعات الکترونیکی تولید و توزیع می‌شوند. نشر الکترونیکی فرایندهای تولید، توزیع، و دسترسی به اطلاعات را متحول کرده است. اطلاعات الکترونیکی را می‌توان با سرعت و سهولت تولید، ویرایش، و ذخیره کرد. هزینه تولید، ذخیره، و ارسال اطلاعات بسیار پایین‌تر از شکل‌های سنتی است. دسترسی به اطلاعات الکترونیکی از طریق شبکه‌های اطلاعاتی و بدون محدودیت جغرافیایی و زمانی امکان‌پذیر است؛ به‌عبارت دیگر در هر ساعتی از شبانه‌روز و در هر محلی مانند اتاق کار، کتابخانه، منزل، و حتی در هواپیما می‌توان به اطلاعات نشر الکترونیکی دسترسی پیدا کرد.

جست‌وجو در اطلاعات الکترونیکی سریع و کامل است و نتیجه آن قابل ذخیره و چاپ است و می‌توان آن را به هر نقطه دلخواه منتقل و یا به شکل‌های مختلف و دلخواه تبدیل کرد. امتیازات فوق، سبب شده بسیاری از ناشران، منابع اطلاعاتی خود را به شکل الکترونیک روانه بازار کنند. ناشران الکترونیکی دسترسی به اطلاعات کتابشناختی، چکیده، و حتی فهرست مندرجات و صفحات مقدماتیِ هزاران عنوان کتاب و مجله را به‌صورت رایگان در اختیار عموم قرار می‌دهند.

ناشران غیرانتفاعی، سازمان‌ها و مراکز ملی و بین‌المللی، مراکز آموزشی و دانشگاهی و تحقیقاتی، و انجمن‌ها، اطلاعات الکترونیکی را از طریق اینترنت در اختیار عموم قرار می‌دهند. برای نمونه می‌توان به پایگاه‌های اطلاعاتی اگریس، اگریکولا، اینیس، مدلاین، اریک، پروانه‌های ثبت اختراعات امریکا، و میلیون‌ها رکورد کتابشناختی کتابخانه کنگره امریکا و سایر کتابخانه‌های ملی و دانشگاهی و تحقیقاتی جهان اشاره کرد. به این اطلاعات باید میلیون‌ها صفحه اطلاعات شخصی دانشمندان و نویسندگان و محققان و آرشیوها و کتابخانه‌های الکترونیکی را نیز افزود.

به‌نظر می‌رسد که راه گریزی برای وارد نشدن به عصر دیجیتالی نداریم، در واقع ما به اراده خود، وارد دنیای تکنولوژی نمی‌شویم، بلکه این دنیای جدید است که به پای خود وارد عرصه زندگی ما می‌شود. در عرض کمتر از ۱۵ سال در ایران، به‌ویژه در دوران پاندومی کرونا، خرید بیشتر دستگاه‌های کتابخوان دیجیتالی، نشر بدون کاغذ، توسعه کتاب‌های گویا، چاپ برچسب سفارش و تقاضا و غیره، چهره صنعت نشر را دگرگون کرد. نخستین نشانه‌های این دگرگونی عظیم در کشورمان شامل موارد زیر است:

افزایش فوق انتظار سهم کتابفروشی‌های مجازی در فروش تک نسخه‌ای کتاب؛ تعطیلی پیاپی کتابفروشی‌های بزرگ، معتبر و قدیمی در تهران و شهرهای دیگر؛ توسعه شرکت‌هایی نظیر طاقچه، فیدیبو و… با عرضه نسخه‌های دیجیتالی کتاب‌ها که به سهولت در معرض فروش قرار می‌گیرند.

با توجه به گسترش روزافزون نشر الکترونیکی در ایران، عمده توجهات، روی مزایای نشر الکترونیکی بر نشر سنتی متمرکز است فارغ از اینکه برخی عوامل محیطی مثل تکنولوژی، فرهنگ، سیاست و اقتصاد و حتی مشخصات شخصیتی و طیف مخاطبان از نظر مردم‌شناسی و سطح تحصیلات و… می‌توانند چالش‌های مهم و غیرقابل انکاری بر موفقیت و با تداوم و توسعه نشر الکترونیکی پیش پای ناشران و نویسندگان بگذارند. ازجمله این چالش‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

دولتی بودن اقتصاد نشر در ایران

دولتی بودن اقتصاد یکی از چالش‌های اساسی صنعت نشر و به تبع آن نشر الکترونیک است. دولتی بودن منجر به نگاه «هزینه‌محور» به جای نگاه «درآمدمحور» می‌شود. ازجمله معایب اقتصاد دولتی و اداره دولتی نشرها، عمر کوتاه مدیریت در انتشارات سازمان‌های دولتی است. به‌منظور اثربخشی در مدیریت‌ها، نیازمند مدت زمان تقریباً طولانی مدیریت در مراکز و سازمان‌های فرهنگی هستیم و در همه جای دنیا دیده می‌شود که عموماً سازمان‌های انتشاراتی موفق، دوره مدیریتی طولانی‌مدتی را تجربه می‌کنند.

عدم شفافیت نظام حمایت و یارانه دولتی

اطلاع‌رسانی مناسب درباره قوانین حمایت و یارانه دولتی در بخش نشرمناسب نیست. ناشران به‌خصوص ناشران نوپا برای اینکه بدانند چگونه حائز شرایط یارانه و حمایت دولت قرار می‌گیرند، باید اسناد مختلف را بخوانند و سپس بتوانند از قوانین نانوشته از طرق افراد مختلف یا کسب تجربه بهره برند. اطلاع‌رسانی شفاف و مختصر و مفیدی در این خصوص وجود ندارد؛ بنابراین لازم است این قوانین به‌طور دقیق و شفاف تدوین شود و قوانین حمایتی از ناشران دیجیتالی و شرکت‌های تولید محتوای دیجیتال نیز تدوین و در سایت مخصوص آن اطلاع‌رسانی شود.

چالش‌های حقوقی

قانون، حقوق مؤلفان و مصنفان در سال ۱۳۴۹ در ایران تدوین شده است اما اجرای آن جدی گرفته نشده است. دستفروشی کتاب و دانلود غیرقانونی کتاب در فضای مجازی، دو مجرای اصلی برای نقض حقوق مؤلفان است. دستفروشی کتاب به جز فروش کتب غیرقانونی و بدون مجوز، به فروش چاپ غیرقانونی کتاب هم می‌پردازد؛ یعنی کتبی که مجوز نشر دارند، اما خارج از چاپ توسط ناشر، توسط دیگران چاپ می‌شوند و با قیمت ارزان‌تر در دستفروشی‌ها به فروش می‌رسند.

عدم عضویت ایران در معاهدات جهانی مالکیت معنوی

ناشرانی که می‌خواهند در فضای بین‌المللی فعالیت کنند؛ ازسوی فعالان خارجی جدی گرفته نمی‌شوند و نقص مالکیت ناشران ایرانی در فضای بین‌الملل هم هیچ جریمه‌ای ندارد.

تورم در کشور

در یک‌دهه گذشته نرخ تورم بالا در سال‌های متمادی و البته رکود تورمی در میانه دهه ۹۰ را شاهد بودیم. این شرایط باعث شده که صنایع فرهنگی، روزهای خوبی را تجربه نکنند. از طرفی ناشران دولتی به دلیل کاهش بودجه و سیاست‌های انقباضی، اوضاع خوبی را تجربه نکرده‌اند و ازسوی دیگر ناشران خصوصی به‌دلیل پایین آمدن قدرت خرید مردم نتوانستند رشد قابل‌توجهی پیدا کنند؛ بنابراین در شرایط بد اقتصادی کشور، کتاب از اولویت سبد مصرفی عموم مردم حذف شده است و دیگر از نیازهای مورد توجه مردم نیست.

در این شرایط شاید تصور می‌شود که کتاب الکترونیکی به دلیل قیمت ارزان‌تر می‌تواند مورد اقبال مردم واقع شود و سرعت رشد بیشتری را تجربه کند اما به شرط آنکه زیرساخت‌های لازم فنی وجود داشته باشد. به‌دلیل بالا بودن نرخ ارز و گران بودن زیرساخت‌های فنی لازم، بسیاری از ناشران به سمت استفاده از فناوری‌های نوین اطلاعاتی نمی‌روند؛ به‌عنوان مثال تولید کتاب با فناوری واقعیت مجازی برای بسیاری از کودکان می‌تواند جذاب و ترویج‌کننده عادت به مطالعه باشد ولی به دلیل گران بودن نرم‌افزار مخصوص آن، ناشران ایرانی نتوانستند تاکنون از این تکنولوژی استفاده کنند.

یکی دیگر از مشکلات در این راه، آشنا نبودن خود ناشران – چه خصوصی و چه دولتی – با کتاب الکترونیکی و نشر الکترونیکی است. ناشران قدیمی‌تر عموماً به‌دلیل اینکه شناخت کافی از نشر الکترونیکی ندارند، تغییر را به راحتی نمی‌پذیرند و ناشران جدید هم به دلیل شرایط بد اقتصادی و عدم آشنایی مردم با این حوزه، ریسک کار کردن در این عرصه را نمی‌پذیرند.

شرایط تحریم و نوسانات ارز

شرایط تحریم، یکی از دلایل نوسانات ارز هستند. در طی یک‌دهه گذشته با همه تلاشی که دولت‌ها برای کنترل قیمت کاغذ و پخش کتاب کردند، قیمت کتاب رشد ۱۰ برابری را تجربه کرده است. گرانی کتاب یکی از دلایلی است که کتاب از اولویت سبد مصرفی عموم مردم حذف شده است و همچنین منجر به کاهش شمارگان کتاب‌ها توسط ناشران شده است. درحال حاضر بسیاری از کتاب‌ها به شمارگان ۱۰۰ یا ۵۰ عدد منتشر می‌شوند. ازسوی دیگر شرایط تحریم باعث شده است همان تلاش‌های محدود برای فروش حق امتیاز کتب فارسی به ناشران خارجی و درآمد ارزی هم از بین برود و بسیاری از ناشران خارجی حاضر به همکاری با ناشران ایرانی نباشند.

فقدان سرمایه‌گذاری مناسب در صنعت نشر

سود در صنعت نشر کشور ایران کم و ریسک در آن زیاد است. به همین دلیل سرمایه‌گذاری مناسبی هم در این بخش انجام نمی‌شود. دولت باید بتواند با ارائه تسهیلات لازم، سرمایه‌گذاری در این بخش را ترویج نماید. در نشر الکترونیک به دلیل متأخر بودن آن، نیاز به این سرمایه‌گذاری به صورت جدی‌تر احساس می‌شود اما مدیران بخش دولتی به دلیل اینکه صنایع سخت را نسبت به صنایع نرم ارجح می‌دانند، کمتر در این عرصه ورود می‌کنند. طبیعتاً مدیران و سرمایه‌گذاران بخش خصوصی هم به دلیل سود کم و ریسک زیاد کمتر حاضر می‌شوند سرمایه قابل توجهی وارد این عرصه کنند.

سطح پایین حمایت‌های مالی از کتاب و کتابخوانی

برای حمایت از کتاب و کتابخوانی به سیاست‌ها و قوانین حمایتی در دولت نیاز داریم. سرمایه‌گذاری، یارانه‌ها و تسهیلاتی که شامل ناشران می‌شود، بسیار کم است. دولت وظیفه دارد در صورتی که شرایط امروز نشر کشور به شکلی نیست که بخش خصوصی ورود کند، خودش سرمایه‌گذاری کافی در این مسیر را حداقل با اعطای تسهیلات به ناشران فراهم نماید. در نشر کاغذی، اعطای کاغذ دولتی یا خرید نهاد کتابخانه‌های عمومی از ناشران، حمایت اندکی را برای آن‌ها فراهم می‌کرد ولی در مورد حمایت‌ها از کتاب الکترونیکی و گویا، حمایت مستمر و مشخصی وجود ندارد.

بنابراین به‌منظور توسعه نشر الکترونیکی در ایران، ترویج فرهنگ نشر و تدوین سیاست‌های پشتیبان و مشوق تولید و خواندن کتاب الکترونیکی لازم است. سیاست‌هایی نظیر حمایت بیشتر از این نوع نشر در نمایشگاه‌های کتاب، هوشمندسازی آموزش، شناساندن مزایای نشر الکترونیکی به مردم و متخصصان، برپایی نمایشگاه‌هایی در کشور با عنوان نشر الکترونیک، ایجاد بسترهای مناسب برای توزیع و فروش، تبلیغات رایگان برای ناشران این حوزه، دسته‌بندی ناشران الکترونیک براساس موضوع، کم کردن فیلترها و محدودیت‌های غیرضروری، حمایت از حقوق نویسندگان آثار الکترونیکی، حمایت از تولیدات باکیفیت و نوین. همچنین برای تضمین سود عادلانه برای ناشر لازم است قوانین مربوط به نشر الکترونیکی، آیین‌نامه‌ها، دستورالعمل‌ها و نظایر آن تدوین شود و امنیت تولیدات الکترونیکی در برابر هکرها تضمین شود.