خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، یکی از ضرورت‌های کتابداری در دنیای جدید، دسترسی و استفاده از فناورهای جدید در کتابخانه‌هاست؛ زیرا نیاز مخاطبان در طول زمان دستخوش تغییر شده است. کتابداران باید با سرعت بیشتری برای دسترسی به فناوری‌های جدید حرکت کنند تا بتوانند راهبران خوبی، برای کاربران کتابخانه‌ها باشند. سعید رضایی شریف‌آبادی، استاد و مدیر گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه الزهرا(س) و رئیس انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران معتقد است: «امروز کتابداران باید بتوانند در سریع‌‌‌ترین زمان ممکن، دسترسی به اطلاعات مفید و مورد نیاز کاربر را در فضای جامعه اطلاعاتی جهانی، فراهم کنند.»
خدمات نوین کتابخانه‌ای در دنیای کنونی چه تعریفی دارد؟
ماموریت و وظیفه اصلی کتابخانه‌ها از زمانی که به‌عنوان نهادهای مدنی تاسیس شدند؛ میانجگری میان کاربران و نیاز اطلاعاتی آن‌ها بوده است. زمانی این نیازهای اطلاعاتی از طریق کتاب، نشریات و منابع غیر‌کتابی کتابخانه‌ها برآورده می‌شد اما امروزه با ظهور کامپیوتر، شبکه‌های اطلاع‌رسانی و اینترنت، سبک زندگی و نیازهای اطلاعاتی افراد تغییر پیدا کرده و این دگرگونی‌ها، ضرورت‌هایی هستند که فناوری‌های جدید به کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی تحمیل کردند؛ اکنون سرعت دسترسی به اطلاعات به‌عنوان یک مساله مهم در جهان مطرح است و کتابخانه‌ها باید تلاش کنند در چنین فضایی نیاز اطلاعاتی کاربران را تامین کنند.
کتابداران در دنیای کنونی چگونه می‌توانند در بازیابی اطلاعات موثر باشند؟
اگر نیاز اطلاعاتی کاربر در کتابخانههای داخل کشور تامین نشود به راحتی می‌تواند این نیازها را با ورود مجازی به کتابخانههای بزرگ جهان، مانند کنگره و بریتانیا یا از طریق شبکه جهانی وب تامین کند. امروز کتابداران باید بتوانند در سریع‌‌‌ترین زمان ممکن دسترسی به اطلاعات مفید و مورد نیاز کاربر را در فضای جامعه اطلاعاتی جهانی فراهم کنند.
امروز اگر در دنیای فناوری اطلاعات از وب معنایی و هوشمند صحبت می‌کنیم؛ یعنی اتفاق جدیدی در بازیابی اطلاعات در حال انجام است و دسترسی به اطلاعات دچار تغییر شده است. مشخص است در چنین شرایطی کتابخانههای کشور نیز نمی‌توانند از این غافله عقب بمانند و این تحولات را نادیده بگیرند. در دنیای کنونی، دیگر خدمات مرجع به معنای حضور در کتابخانه و دریافت خواسته کاربر به‌صورت فیزیکی و سنتی نیست. به نظر می‌رسد، کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی باید علاوه بر رصد تحولات دنیای فناوری اطلاعات، تغییرات درحوزه کتابخانه‌ها، آرشیو‌ها، موزه‌ها و مراکز اطلاعاتی دنیا را نیز دنبال کنند تا بتوانیم از تحولات جهانی در این مراگز آگاهی پیدا کنند.
آیا دروس رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی در ایران، مطابق با تحولات جهانی تغییر می‌کند؟
در بحث آموزش کتابداری در ایران به هر حال تغییراتی در حال رخ دادن است؛ اما این تغییرات به‌طور حتم کافی نیست و تحولات جهانی در علم اطلاعات و دانش‌شناسی بسیار سریع‌تر از تغییرات رخ داده در سطح آموزش دانشگاهی در حال شکل‌گیری است.
به‌عنوان یکی از اعضای کمیته برنامه‌ریزی و گسترش علم اطلاعات و دانش‌شناسی (وزارت عتف) که اکنون به دلیل تغییرات در وزارت علوم فعلا غیرفعال است؛ شاهد این مساله بودم که به هرحال بسیاری از دروس دوره‌های کارشناسی، کارشناسی‌ارشد و دکترای رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی مورد بازنگری قرار گرفتند یا سرفصل‌های جدید در این حوزه تدوین شدند؛ اما اکنون متاسفانه در بخش آموزش دانشگاهی حتی به سرفصل‌های جدید تدوین شده از سوی وزارت علوم در دوره کارشناسی و کارشناسی‌ارشد توجه چندانی نمی‌شود؛ البته در دوره دکتری این مباحث بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرند.
البته یکسری محدودیت‌هایی در تغییر سرفصل‌های دروس علم‌اطلاعات و دانش‌شناسی داریم. فرض کنید اگر تحولات علم اطلاعات و دانش‌شناسی هر 7 ماه یکبار رخ می‌دهد؛ نمی‌توانیم در همین بازه زمانی، آموزش‌هایمان را نیز تغییر دهیم. زیرا بر اساس بخشنامه وزارت علوم هر 5 سال یکبار اجازه تغییر سرفصل‌های درسی این رشته وجود دارد.
امروز کتابدار باید بداند «متاورس» و «آواتار متاورس» چه تاثیری بر رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی دارد؟ امروز در رشته علم اطلاعات و دانش‌شناسی رساله‌های دکتری درباره موضوع متاورس می‌نویسند؛ پس این مباحث جدی است و باید برای یادگیری و استفاده از آن برنامه‌ریزی کرد. به نظر می‌رسد؛ کتابداری در سطح آموزشی و دانشگاهی با وجود مدرسان و استادان به روزی که مجهز به دانش روز هستند؛ می‌تواند متحول شود.
کتابخانههای عمومی و تخصصی از نظر ارائه خدمات نوین کتابداری اکنون چه وضعیتی دارند؟
در سطح کتابخانه عمومی کتابدارانی که در طول سال‌های دورتر مدرک کارشناسی و کارشناسی‌ارشد خود را گرفته‌اند نیازمند دوره‌های باز‌آموزی هستند؛ زیرا با اطلاعات 15 سال پیش نمی‌شود خدمات نوین کتابداری به جامعه ارائه کرد و به‌طور حتم مردم و مخاطبان نیز از این روند استقبال نمی‌کنند. اگر دانش کتابدار، کهنه و قدیمی باشد و مبتنی بر نیازهای روز نباشد، ارتباطی میان کتابدار و کاربر در سطح کتابخانه‌ها برقرار نمی‌شود. امروزه وقتی از «رایانش ابری» صحبت می‌کنیم؛ موضوعی که اکنون پایان‌نامه دکترای درباره آن می‌نویسند و هنوز این فناوری را کامل درک نکردیم که بحث هوشمندی نسل وب، «اینترنت اشیاء» و حتی دوران پسا رایانش ابری، مطرح می‌شود؛ این تغییرات به‌طور حتم بر آموزش کتابداران و خدمات نوین کتابخانه‌ها نیز تاثیر می‌گذارد.
البته باید یکسری زیرساخت‌ها در زمینه فناوری اطلاعات نیز در کتابخانه‌ها وجود داشته باشد تا کتابدار بتواند از طریق آن‌ها ارتباط بیشتری با کاربران برقرار کند، این طور نیست؟
قطعا باید یکسری زیرساخت‌های دیجیتالی و الکترونیکی لازم در فضای فناوری اطلاعات و it فراهم باشد و کتابدار نیز باید دستش باز باشد تا بتواند خدمات خوبی را ارائه کند؛ به‌طور حتم مردم وقتی ببیند هنگام مراجعه به سایت و خود کتابخانه اطلاعات مفیدی را دریافت می‌کنند و از طرف دیگر کتابخانه‌ها نیز به سمت کاربرمحوری و رضایت مخاطب بروند؛ البته مخاطبی که نیازش تغییر کرده؛ این مراکز نیز می‌توانند تعاملشان را با مخاطبان خود در دنیای جدید حفظ کنند.
آیا خدمات نوین کتابخانه‌ای در ایران شکل گرفته است؟
به‌طور حتم کتابخانههای کشور نیز باید همگام با جهان حرکت کنند. این مراکز نمی‌توانند از فرآیند خدمات کتابخانه‌ای نوین غافل باشند؛ به‌عنوان مثال؛ کتابخانههای دانشگاهی نمی‌توانند فقط متکی بر منابع کاغذی باشند زیرا حضور کتابخانههای دیجیتال در کنار کتابخانه‌هایی با منابع کاغذی؛ برای کاربران و مخاطبان آن‌ها امروزه به یک ضرورت تبدیل شده است. دسترسی کتابخانههای عمومی و تخصصی به منابع الکترونیکی امروز یک نیاز اساسی است. این منابع امروزه بخش مهمی از ماخذ‌های اطلاعاتی جامعه را تشکیل می‌دهند.
اگر کتابخانه‌ها بخواهند در چارچوب منابع کاغذی بمانند، کاربران آن‌ها را به اصطلاح دور می‌زنند، زیرا آن‌ها می‌توانند از طریق رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی، بسیاری از نیازهای اطلاعاتی خود را تامین کنند. امروز استفاده از شبکه‌های اجتماعی فقط برای پر‌کردن اوقات فراغت یا انجام کسب و کار‌های اینترنتی نیست، بلکه این شبکه‌ها در این فضا‌ها به ارائه خدمات می‌پردازند و دسترسی به منابع و بسیاری از اطلاعات کتابخانه‌ها از طریق این شبکه‌ها فراهم شده است.
کتابداران در سطح عمومی چگونه می‌توانند نیاز‌به خدمات الکترونیک را مرتفع کنند؟
کتابداران کتابخانههای عمومی باید به دنبال این باشند که با وجود گوشی‌های هوشمند که اکنون در دسترس همه افراد قرار دارد، منابع کتابخانه محله را در اختیار کاربران قرار دهند و نیازهای اطلاعاتی روزمره مخاطبان را تامین کنند. این اتفاق باعث می‌شود ارتباط مردم با کتابخانه‌ها ادامه پیدا کند؛ البته این خدمات در صورتی محقق می‌شود که کتابدار خودش به فناوری‌های جدید واقف باشد و بتواند ازآن‌ها استفاده کند.
درباره کتابخانههای ایران و مشابه این مراکز در کشورهای اطرافمان چه نظری دارید؛ کتابخانه‌هایی که امکانات، فناوری‌های جدید و بودجه لازم برای تجهیز و استفاده از کتابخانه‌هایشان را دارند؟
کتابخانههای ایران نیازی به مقایسه با کتابخانههای کشورهای دیگر ندارد. اگر کتابخانههای کشور با همین وضعیتی که دارند، برای دسترسی به منابع الکترونیکی سرمایه‌گذاری کنند، می‌توانند ارتباط موثر‌تری با کاربران برقرار کنند، مبحثی که چندان هزینه‌بر هم نیست.
کرونا باعث شد کتابخانه‌ها ناچار به سمت استفاده بیشتر از فناوری اطلاعات در کتابخانه‌ها بروند؛ این روند در دوران پسا کرونا چگونه باید پیگیری شود؟
کرونا باعث شد، مردم با فرهنگ و فضای دیجیتال بیشتر آشنا شوند. این بیماری، استفاده از فناوری اطلاعات را وارد جامعه و در واقع متن زندگی مردم کرد. کتابخانههای عمومی اگر همگام با این مسیر پیش نروند، نمی‌توانند خود را با توقعات و انتظارات مردم هماهنگ کنند. در شرایطی که بسیاری از خدمات در جامعه به صورت الکترونیکی انجام می‌شود؛ نیاز به استفاده از خدمات مجازی و نوین کتابخانه‌ای بیشتر احساس می‌شود؛ در آینده این نیازها شدید‌تر خواهد شد.
کتابخانههای عمومی باید بتوانند از طریق فضای رسانه‌ها و امکانات دیجیتال؛ بخشی از نیازهای آموزشی و اجتماعی کاربران خود را برآورده کنند زیرا نیاز به استفاده از این فضا اکنون ازسوی افراد مختلف در جامعه احساس می‌شود و اگر نتوانیم از این فضا استفاده کنیم از مردم و کاربران کتابخانه‌ها فاصله خواهیم گرفت.
شنبه ۱۱ تیر ۱۴۰۱ - ۱۰:۴۹
نظر شما