چرا در این کتاب «روایت ذهنی» به جای «جریان سیّال ذهن» به کار رفته است؟

به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) پژوهش‎های مربوط به داستان ایرانی، معمولاً با نوعی آشفتگی مفهومی همراه است و در آن‎ها نظریه‎ها و مفاهیم پرورده در سنت ادبی و فلسفی غرب به عنوان معیار و به شیوه‎ای غیرتأملی بر آثار داستانی ایران افکنده می‎شود. نتیجه غالباً تفاسیر قالبی و تعمیم‎های نارواست. شاید بدین خاطر باشد که این مطالعات در نشان دادن «سنت‎»ها و «تجربه‎»های داستان ایرانی و نمایش سیر تطوّر و تکوین آن‎ها ناتوان مانده‎اند.

اهمیت کتاب «نمایش ذهن در داستان»  را باید در این زمینه دید. این کتاب ترکیب سازنده‎ای میان نظریه و تحلیل‎های متنی برقرار می‎کند و علاوه بر بصیرت‎ها و ایده‎های جدیدش، راهنمای مناسبی است برای پژوهشگران و علاقمندان به داستان ایرانی.

کتاب حاضر تلاشی است برای ترسیم فرایند گذار داستان ایرانی از روایت عینی به جانب روایت ذهنی و سوبژکتیویته آن. در این کتاب، «روایت ذهنی» مؤلفه‎های آن و نسبتش با «جریان سیال ذهن» بررسی می‎شود. نویسنده کتاب، در فصل نخست، در باب مبانی زیباشناختی و معرفت‎شناختی این شیوه بحث کرده و چگونگی پیدایش آن در نظام معرفتیِ آغاز قرن بیستم نشان داده است.

در فصل دوم، نقطه‎های آغاز این شیوه را در آثار جمال‎زاده و هدایت پیدا کرده و در ادامه، تلاش چوبک و گلستان و آل‌‏احمد را برای تطور و تثبیت آن نشان داده است. فصل سوم به تحلیل آثار داستانی هوشنگ گلشیری (تا سال 1357 ش) اختصاص دارد و نویسنده کوشیده است نشان دهد تثبیت کننده واقعی روایت ذهنی در ایران گلشیری بوده است.

نقد آثار در ابتدا جزءنگارانه و کارگاهی است و در ادامه (به ویژه در بخش مربوط به گلشیری) کیفی‎تر و سیال‎تر شده است. در این کتاب، آگاهانه و به دو دلیل، عنوان «روایت ذهنی» به جای «جریان سیّال ذهن» به کار رفته است: نخست اینکه، «جریان سیّال ذهن» حداکثر امکان تحقّق روایت ذهنی است و تمام آن را در برنمی‎گیرد؛ و در داستان فارسی تا سال 1357  ـ حتی در داستان‎هایی مانند شازده احتجاب و  کریستین و کید گلشیری ـ از شدّت و حدّت این سیلان ذهن کاسته می‎شود و تلاش برای تطبیق نعل به نعل داستان ایرانی این دوره با چارچوب نظری «جریان سیّال ذهن» ـ آن گونه که غربی‎ها تئوریزه‎اش کرده‎اند ـ به ناهماهنگی‎های نظری و خطاهای روشی خواهد انجامید.

دوم اینکه، در سنّت مطالعاتی ادبیات داستانی ایران، این اصطلاح سویه‎ای فرم‎گرایانه یافته است و گاه آن را به بازی‎های فرمی و زبانی تقلیل داده‎اند. در تقابل با این رویکرد، عنوان «روایت ذهنی» به کار رفته است تا ذیل عنوان «روایت» سویه زیباشناختی و معرفت‎شناختی این آثار تحلیل شود.  ‎