به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)؛ آمار‌ها نشان می‌دهد نابینایان، تحصیل کرده‌ترین معلولان و کتابخوان‌ترین قشر در میان این گروه هستند؛ بنابراین ارائه خدمات کتابخانه‌ای به این قشر، اهمیت و ضرورت ویژه‌ای دارد و در این میان، آموزش و به‌کارگیری کتابدار در بخش‌ نابینایان کتابخانه‌ها، مساله قابل توجه به شمار می‌آید.

شاید این سوال مطرح شود که کتابدار بخش نابینایان باید بینا باشد یا نابینا؟ جمال لطفی، کارشناس ارشد تاریخ با گرایش ایران دوره اسلامی از دانشگاه شهید بهشتی تهران و یکی از 54 کتابدار نابینای بخش نابینایان کتابخانه‌های عمومی کشور در این‌باره می‌گوید: «بخش نابینایان نیازمند کتابدار نابیناست؛ زیرا علاوه بر خدمات کتابداری، در این بخش رویکردهای آموزشی هم باید پیگیری شوند.»

او در توضیح این مساله، این‌گونه استلال می‌کند که: «فکر کنید شما کتابدار بخش نابینایان هستید و یک فرد بینا هستید. من به عنوان یک فرد نابینا از شما یک کتاب بریل می‌خواهم شما کد بریل کتاب را چطور می‌خواهید بخوانید یا چطور می‌خواهید سیستم گویا را روی موبایل هوشمند یک نابینا نصب کنید..»
 

آقای لطفی؛ لطفا درباره شرایط فعالیت بخش نابینایان در کتابخانه‌های عمومی و پیشینه فعالیت‌های خود به‌عنوان یک کتابدار نابینا، توضیح دهید.
من کارشناسی ارشد تاریخ خود را با گرایش ایران دوره اسلامی از دانشگاه شهید بهشتی دریافت کرده‌ام و از اردیبهشت ماه سال 95 در بخش نابینایان کتابخانه مصطفی خمینی اسلامشهر مشغول فعالیت هستم؛ یعنی بیش از 5 سال سابقه کتابداری در بخش نابینایان را دارم. این کتابخانه 316 عضو کم بینا و نابینا دارد. 104 خانم و 212 نفر آقا در بخش نابینایان این کتابخانه عضو هستند. کتابخانه مصطفی خمینی به دلیل اینکه کتابخانه‌های شهرستان‌های رباط کریم و بهارستان فاقد بخش نابینایان‌ هستند، به نابینایان این دو شهم هم خدمات ارائه می‌کند.

این کتابخانه چند جلد کتاب بریل و گویا دارد؟
اکنون این کتابخانه 8000 عنوان کتاب گویا دارد و در آینده‌ای نزدیک عناوین آرشیو این کتابخانه قرار است به 13 هزار عنوان کتاب گویا برسد. این منابع در یک هارد اکستنرال جدید با ظرفیت بیشتر قرار می‌گیرند. همچنین 350 عنوان و 520 جلد کتاب بریل در این کتابخانه موجود است. کتاب‌های بریل بسیار حجیم هستند و امکان استفاده زیاد از این منابع در کتابخانه‌ها به دلیل اشغال زیاد فضا؛ وجود ندارد. کتابخانه‌های عمومی تلاش می‌کنند بیشتراز کتاب‌های گویا در این بخش استفاده کنند و بیشتر این آثار را برای نابینایان مناسب ‌سازی کنند.

چند کتابخانه در کشور و استان تهران بخش نابینایان دارد؟
ما حدود 60 کتابخانه در کشور داریم که بخش نابینایان دارند و فکر می‌کنم 54 کتابدار نابینا در این کتابخانه‌ها فعالیت می‌کنند. نخستین کتابخانه‌ای که در استان تهران صاحب بخش نابینایان شد؛ کتابخانه پارک شهر بود که بهمن ماه سال 93 این بخش به کتابخانه افزوده شد. از سال 94 این کتابخانه وارد فاز تعمیر شد و بخش نابینایان کتابخانه پارک شهر به کتابخانه شهرستان شمیرانات به نام کتابخانه شهید باهنر در تجریش انتقال یافت. این کتابخانه به همراه کتابخانه مصطفی خمینی اسلامشهر که در سال 94 تاسیس شده و همچنین بخش نابینایان کتابخانه حضرت فاطمه زهرا (س) در دهکده المپیک که در سال 95 تاسیس شد، فعالیت خود را تقریبا همزمان آغاز کردند.

اساسا یکی از اصلی‌ترین دغدغه‌ها در این حوزه، کمبود منابع کتابی به‌روز؛ خصوصا در حوزه‌های آموزشی در کتابخانه‌هاست. دلیل این مساله چیست؟
در بحث کمبود منابع بریل یک مشکلی که وجود دارد این است که با همان سرعتی که کتاب‌ها نگارش یا ترجمه می‌شوند، کتابخانه‌های عمومی، دانشگاهی و همچنین مجموعه نابینیان رودکی قادر نیستند این منابع را با همان شتاب گویا‌سازی و بریل کنند. از سوی دیگر دانشجویان نابینا هم باید تلاش کنند تا بیشتر با محیط چاپ و نشر کتاب آشنا شوند، یعنی کتاب‌های لازم خود را بخرند و انگیزه داشته باشند تا آن‌ها را صوتی کنند. این اتفاق باعث می‌شود این آثار در اختیار نسل بعدی هم قرار بگیرد.
 
آن‌ها باید کتاب‌های درسی مورد نیاز خود در رشته‌های مختلف را خریداری کنند و آن‌ها را در اختیار مراکزی که این کتاب‌ها را صوتی می‌کنند؛ قرار بدهند تا این آثار برای آن‌ها قابل استفاده شود. من در زمان دانشجویی حدود 250 کتاب تاریخ را در مجموعه نابینایان رودکی ضبط کردم. آن زمان هنوز نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور در استان تهران راه‌اندازی نشده بود. همان آرشیو تاریخی که آن زمان به کمک دوستانم در مجموعه رودکی قرار دادیم، توانست دانشجویان این رشته را بی‌نیاز کند و شاید بتوان گفت اکنون کتاب‌های جدیدِ کمی در این رشته وجودارد که گویا نشدند.
 
از ملزومات تولید کتاب‌های بریل، وجود دستگاه نوتیکر و چاپگر است. در این زمینه، چه محدودیت‌هایی وجود دارد؟
دستگاه نوتیکر و چاپگر که در کتابخانه‌ها و در بخش نابینایان استفاده می‌شوند؛ هر کدام کارکرد خاص خود را دارند. دستگاه چاپگر؛ وسیله‌ای است که جزوه را به صورت بریل در کتابخانه‌ها چاپ می‌کند، همه کتابخانه‌ها آن را ندارند و قیمتش حدودا 100 میلیون تومان است. اگر بخواهیم به وسیله دستگاه چاپگر؛ کتاب را بریل کنیم، نیاز به فایل Word داریم، نویسنده کتاب و ناشر هم باید این اجازه را به ما بدهد و در عین حال باید کاغذ مورد نیاز برای انتشار کتاب بریل در کتابخانه تامین باشد.

همان‌طور که گفتم؛ انتشار کتاب بریل نیاز به اجازه ناشر دارد زیرا برای انتشار کتاب بریل باید فایل متنی کتاب را در اختیار داشته باشیم تا دستگاه چاپگر بتواند کتاب رابه صورت بریل دربیاورد. قیمت کاغذ بریل هم به دلیل ضخیم بودن، گران‌تر از کاغذ معمولی است؛ ضمن این که نگهداری کتاب بریل سخت‌تر است. ضعفی که دستگاه‌های چاپگر دارند این است که این دستگاه‌ها از هر کتاب فقط می‌توانند یک نسخه منتشر کنند و عملا این یک نسخه از کتاب به درد کتابخانه نمی‌خورد. اگر هم بخواهیم با چاپگر، چندین نسخه کتاب چاپ کنیم، وقت زیادی از کتابدار می‌گیرد و همچنین این‌کار، هزینه زیادی برای تامین کاغذ به همراه خواهد داشت. در واقع این کار عملا توجیه اقتصادی ندارد؛ بنابراین چاپ کتاب‌های بریل در کتابخانه‌ها تنها به صورت موردی کاربرد دارد.

دستگاه نوتیکر؛ دستگاهی است که در محیط تحت وب استفاده می‌شود و کسانی که نمی‌خواهند محیط تحت وب را با نرم‌افزارهای صفحه‌خوان بخوانند؛ این دستگاه یک خروجی بریل در اختیار آن‌ها قرار می‌دهد و آن‌ها می‌توانند با استفاده از آن؛ آن چه را که به‌صورت متن در یک وب سایت، نوشته شده، به‌صورت خط بریل بخوانند. برخی کتابخانه‌ها برجسته‌نگار دارند و برخی نوتیکر؛ اما هر دو دستگاه دارای کارکرد مشابهی‌اند. هر دو وسیله در کتابخانه ما موجود است. کسانی که فایل Word داشته باشند و بخواهند با کمک خط بریل بخوانند و مایل نیستند از نرم‌افزار صفحه‌خوان یا اسکرین ریدر استفاده کنند، می‌توانند از برجسته‌نگارها استفاده کنند.
 
معاهده مراکش که ایران نیز عضو آن است، ناشران را ملزم می‌کند که نسخه‌های صوتی کتاب‌های خود را نیز تولید کنند. چرا در ایران این معاهده اجرا نمی‌شود؟
درباره معاهده مراکش واقعا باید کار بیشتری صورت بگیرد؛ زیرا ما نمی‌توانیم تنها بر اساس یک معاهده، ناشران را ملزم به گویا کردن کتاب برای نابینیان کنیم و این روند نیازبه یک قانون مشخص دارد. در وهله اول، برای گویا کردن کتاب‌ها یا باید قانون کپی رایت رعایت شود یا این‌که برای کتاب گویا، قفل گذاشته شود. در حالت دوم، در صورت شکسته شدن قفل کتاب؛ ناشر ضرر می‌کند زیرا این کتاب ممکن است رایگان در اختیار افراد بینا هم قرار بگیرد.

هنوز سازوکار مناسبی برای این که ناشران کتاب‌های کاغذی را به صورت صوتی دربیاورند، وجود ندارد. ناشر به دلیل این که باید از محل گویاسازی فروش داشته باشد؛ هنوز این سازو کار را نپذیرفته است. دلایلی مانند محدودیت از جانب نویسنده و ناشر و همچنین هزینه گویاسازی کتاب‌های کاغذی باعث شده؛ انتشار این آثار با روند مناسبی دنبال نشود. 

چه پیشنهادی برای فعال شدن حوزه نشر کتاب‌های گویا و بریل دارد؟
برای گویا‌سازی لازم است ناشران به صورت رایگان کتاب را در اختیار نابینان قرار دهند که فعلا این مساله میسر نیست. نکته دوم این که نهاد کتابخانه ‌های عمومی، مراکز دانشگاهی و مجتمع نابینایان رودکی بهتر است در زمینه ضبط کتاب فعال‌تر شوند و با جذب نیرو و پرداخت هزینه؛ کتاب‌های بیشتری را برای نابینایان گویا کنند. 

همچنین یکی از فعالیت‌هایی که باید گسترش پیدا کند، استفاده از ایبوک یا کتاب‌های الکترونیکی است. یک زمان ما صفحه‌خوانی که متون فارسی را بتواند بخواند، در اختیار نداشتیم اما در حال حاضر، اگر متن‌ها به صورت فایل وردی باشند، نرم افزار صفحه‌خوان قادر است آن‌ها را بخواند. از طرف دیگر، کتاب‌های الکترونیکی منبع بسیار مناسب‌تری نسبت به کتاب‌های صوتی هستند؛ زیرا آثار الکترونیکی یا ایبوک‌ها قابلیت جست‌و‌جو هم دارند. این کتاب‌ها حجم کمی دارند و مزیتی که نسبت به کتاب‌های صوتی و گویا دارند این است که قابلیت جست وجو در آن‌ها وجود دارد و نابینایان می‌توانند مطالب مورد نظر خود را در فایل‌ها جست‌وجو کنند. این ویژگی برای نیاز تحقیقاتی نابینایان که در مرحله طی کردن تحصیلات تکمیلی و دانشگاهی هستند، بسیار مفید است. 

سایت‌هایی مانند نورمکس یا پایگاه تخصصی مجلات نور که در حوزه بانک مقالات و کتاب بسیار قوی هستند یا کتابخانه ghbook.ir که کتابخانه حضرت قائم(عج) در اصفهان است و کتابخانه بزرگی در حوزه منابع به‌شمار می‌آید، اگر فایل‌ها را به‌صورت فایل Word یا Html در اختیار نابینایان قرار دهند؛ کمک بزرگی به نابینایان کرده‌اند. به طور کلی اگر کتابخانه‌های دیجیتال بتوانند منابع خود را در اختیار نابینایان قرار دهند، نابینایان می‌توانند به بانک خوبی از کتاب‌ها و مقالات دسترسی داشته باشند و منابع خوبی برای این گروه در حوزه آموزشی و دانشگاهی و آموزشی فراهم می‌شود.

کتاب‌های گویا چه استانداردهایی باید داشته باشد تا یک نابینا بتواند از آن استفاده کند؟
تولید کتاب گویا برای اقشار بینا و نابینا دستورالعمل‌های خاصی دارد. کتاب ‌های گویا را قبلا مرکز نابینایان رودکی ضبط می‌کرد؛ که این منابع بر روی نوار کاست ضبط می‌شد. ضبط این کتاب‌ها بر روی نوار کاست با نقایصی همراه بود؛ از جمله این که باید کل نوار را جست‌و‌جو می‌کردید تا صفحه کتاب مورد نظر خود را پیدا کنید. چندین سال تلاش کردیم تا رویکرد نوار را به سمت دیجیتال ببریم یا حداقل بتوانیم هر بخشی از یک کتاب را روی یک بخش (تِرک) مشخص ضبط کنیم و هنگام ضبط، شماره تِرک هم خوانده شود تا مخاطب راحت به صفحه مورد نظر دست پیدا کند.
 
در بخش ضبط دیجیتال، چون با نرم‌افزارهای خاص و با کیفیت مانند سنفورد، کتاب ضبط می‌کنیم، کیفیت ضبط بالاست. شما اگر کتاب‌های ضبطی دهه 80 در رودکی را گوش کنید، متوجه می‌شوید که بسیار بی کیفیت هستند. کم‌کم این مشکل هم در مجتمع نابینایان رودکی و در عین‌حال کتابخانه‌های عمومی حل شد و این مراکز هم تلاش کردند از رویکرد جدید در ضبط کتاب استفاده کنند.

از نظر کیفیت ضبط باید کتاب گویا طوری باشد که هیچ‌گونه هوا و صدای اضافه‌ای نداشته باشد و کاملا صدا استودیویی ضبط شده باشد. اکنون به این استاداردهای عمومی در نهاد کتابخانه‌ها و مکان‌هایی که کتاب ضبط می‌کنند؛ توجه می‌شود. نکته دیگر این است گوینده حتما باید شماره صفحه را بخواند تا یک نابینا راحت بتواند با استفاده از این کتاب آن اثر را در روش تحقیق؛ محل ارجاع قرار دهد. در واقع اصل کتاب؛ حتی پانویس‌ها و ارجاعات باید برای نابینایان خوانده شود. اما در کتاب‌هایی که در بخش بیناها ضبط می‌شوند؛ این ارجاعات خوانده نمی‌شود.

کم‌بینایان چطور؟ آن‌ها به چه امکاناتی برای مطالعه در کتابخانه نیاز دارند؟
برخی از افراد کم‌بینا، 60 درصد بینایی دارند، در مدارس نابینایان درس خوانده‌اند و با خط بریل آشنا هستند؛ به همین دلیل آن‌ها می‌توانند از کتاب‌های خط بریل و کتاب‌های صوتی، همزمان استفاده کنند. معمولا نیمه ‌بیناهایی که در مدارس نابینایان درس می‌خوانند؛ به شکل نابیبینان با استفاده از کتاب‌های بریل و گویا درس خوانده‌اند اما کسانی که در مدارس تلفیقی یا حتی در مدارس نابینایی درس خوانده‌اند و خط بریل را فرانگرفته‌اند، یا سطح بینایی آن‌ها به قدری بوده که این خط را یاد نگرفته‌اند؛ خطوط کتاب بینایی برای این افراد بسیار سخت قابل تشخیص و خواندن است؛ زیرا این خطوط ریزند. آن‌ها می‌توانند با دستگاهی به نام «به‌دید» که فونت کتاب را درشت می‌کند و این فونت در مانیتور تلویزیون به‌صورت خیلی درشت؛ کامل دیده می‌شود، استفاده کنند. این فونت با یک متر فاصله هم قابل رویت است. اکنون دو دستگاه به‌دید و یک تلویزیون 40 اینچ سامسونگ در کتابخانه ما وجود دارد.
 
کرونا تا چه اندازه به خدمت رسانی بخش نابینایان آسیب وارد کردد؟
تا اسفند ماه سال 98 که کرونا نبود، هیچ محدودیتی در بخش ارائه خدمات نداشتیم و به ضرس‌قاطع می‌توانم بگویم بخش نابینایان کتابخانه؛ تنها بخشی از کتابخانه بود که در دوران کرونا فعالیت‌هایش را به‌صورت مجازی ادامه داد. با وجود این که اعضای کتابخانه بینا دیگر نمی‌تواتسند وارد سالن کتابخانه‌ها شوند و کتاب امانت بگیرند، اما بخش نابینایان همچنان در حوزه امانت کتاب‌های گویا فعال بود. من هارد اکسترنال کتاب‌های گویا را با خودم به خانه بردم و اعضای کتابخانه اگر کتاب گویایی می‌خواستند، از طریق واتس‌آپ، تلگرام یا ایمیل کتاب‌ها را آپلود و لینکش را در اختیار اعضا قرار می‌دادم تا آن‌ها بتوانند کتاب مورد نظر خود را استفاده کنند.

در حوزه کتاب‌های بریل، به دلیل این که آرشیو در کتابخانه بود و نمی‌توانستیم از آن‌ها استفاده کنیم؛ امکان استفاده کاملا منتفی بود. در این میان اگر کسی کتاب بریلی می‌خواست و نیاز داشت؛ باید به کتابخانه مرکز نابینایان رودکی می‌رفت. آن‌جا آرشیو کاملی از کتاب‌های بریل وجود دارد. در این دوران؛ افراد در صورت نیاز می‌توانستند از طریق پست؛ منابع مورد نیاز خود را از طریق این مرکز دریافت کنند. کتاب صوتی را در فضاهای ابری مانند گوگل درایو یا جاپ باکس آپلود می‌کردیم و لینک آن را از طریق واتس آپ یا جیمیل برای دوستان ارسال می‌کردیم یا کتاب را به صورت فایل زیپ شده در تلگرام با وجود فیلتر و سرعت کم برای اعضا ارسال می‌شد.
 
آیا کتابدار کتابخانه نابینایان باید بینا باشد تا بتواند خدمات بدهد یا حتما نابینا باشد؟
کتابدار بخش نابینیان باید حتما نابینا باشد زیرا آن‌ها اطلاعات کاملی از این حوزه دارند. یک کتابدار نابینا اطلاعات موثق‌تری درباره کتاب‌های بریل و منابع گویا در بخش نابینایان دارد و راحت‌‌تر می‌تواند اعضای نابینا را هدایت کند.
بخش نابینیان، نیازمند کتابدار نابیناست زیرا علاوه بر خدمات کتابداری، رویکردهای آموزشی هم در این کتابخانه دنبال می‌شود. به عنوان مثال؛ ما آموزش کامپیوتر به نابینایان داریم. همچنین آموزش خط بریل در کتابخانه مصطفی خمینی اسلامشهر هم آموزش داده می‌شود. حتی افراد بینا هم برای آموزش این خط به کتابخانه مراجعه می‌کنند. در عین حال در زمینه آموزش کامپوتر یک نابینا فقط می‌تواند با صفحه کلید و کیبورد کار کند و با موس نمی‌تواند کار کند؛ در واقع یک‌سری نرم‌افزارها هست که بر روی سیستم فرد نابینا نصب می‌شود و فرد بینا قطعا اطلاعات کاملی در این حوزه ندارد و نمی‌تواند در این حوزه‌های تخصصی به نابینایان کمک کند. یا وقتی فردی نابینا گوشی هوشمندی می‌خرد؛ باید سیستم گویا آن فعال شود تا بتواند از آن را استفاده کند و این کار را یک نابینا راحت‌تر انجام می‌دهد.