به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) با شیوع و گسترش کرونا، زندگی مردم جهان، بیش از پیش به رسانه‌های دیجیتال و فضای مجازی گره خورده است. به لطف کوید19 و حضور پلتفرم‌ها، امروزه بخش عمده‌ای از کنش‌های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، و سیاسی مردم جهان، در فضای مجازی و بر بستر پلتفرم­‌های مختلف اجتماعی (فیس‌بوک)، سیاسی (توئیتر و کلاب‌هاوس)، اقتصادی (پلتفرم‌های بانکی) و فرهنگی (یوتیوب) جریان دارد. این موضوع، نه‌تنها فرصت و پتانسیل بالای این بازارهای نوپدید رسانه‌ای را بر مردم جهان آشکار ساخته است، بلکه سبب شده تا کارگزارهای سیاسی و فرهنگی، فعال‌های اجتماعی و عموم مردم، بیش از پیش زندگی خود را به فضای مجازی وابسته بیابند و از روی تاریک این رسانه­‌های دیجیتال، در هراس باشند.
 
کتاب «اثر دومینو» یکی از چالش‌برانگیزترین کتاب‌هایی است که به بحث داغ پیرامون رسانه‌های اجتماعی پرداخته و کوشیده است تا با نگاهی شامل، پرداختی درباره دغدغه‌های یادشده، عرضه کند. این کتاب توسط امیر مختاری نگاشته شده و از سوی انتشارات اندیشه احسان به چاپ رسیده است.
در این یادداشت بنا داریم به معرفی این اثر، بپردازیم.

 کتاب اثر دومینو درباره چیست؟
بر اساس نوشته پشت جلد کتاب، کتاب «اثر دومینو» کتابی است که به بررسی و تحلیل «فرصت» و «آسیب»های موجود در رسانه­‌های­ اجتماعی (با محوریت فیس­بوک، اینستاگرام، توئیتر و پیام­‌رسان تلگرام) می‌پردازد. کتاب اثر دومینو

بومی است: بنا بر مطالعه نگارنده، عمد مطالعه‌های مرتبط با رسانه‌های اجتماعی، بر اساس پیشینه‌هایی از نظریه و کارکردهایی غیربومی (برون‌مرزی) نگاشته شده‌اند و نیک می‌دانیم که برای کشوری (ایران) با فرهنگ، تاریخ و فضای اجتماعی و سیاسی متفاوت، نمی‌توان نسخه‌‌ای و حتی «توصیفی» مشابه با دیگر کشورها عرضه کرد.

کاربردی است: یافته‌های این کتاب همه توصیفی از کابردهای عیان، سیال و فعال رسانه‌های اجتماعی، میان «کاربرهای ایرانی» هستند و موضوعی در کتاب وجود ندارد که «کاربر» و «قانون‌گذار» رسانه‌های اجتماعی، تاکنون با آن برخورد و لمس نداشته باشند.
 
تجویزی است: بر خلاف عمده پژوهش‌ها و نگارش‌ها که به دلیل بومی‌نبودن، راهکار و تجویز کاربردی عرضه نمی‌کنند، این کتاب راهکار و پاسخ‌هایی اجرایی در بر دارد که هر سه گروه کاربر، مجری و قانون‌گذار رسانه‌های اجتماعی، می‌توانند از آن بهره‌مند شوند.

بیان ساده و موجز: با وجود نگاه تخصصی نگارنده، کتاب به زبانی موجز، روان و آشنای عموم، نگاشته شده است که هر خواننده‌ای، با هر میزان سواد و درک از رسانه‌های اجتماعی، خود را مخاطب کتاب اثر دومینو می‌یابد و از یافته‌های آن بهره‌مند می‌شود.

سرفصل‌های کتاب اثر دومینو چه هستند؟

فصل نخست: چیستی رسانه‌های اجتماعی
این فصل از کتاب کوشیده است تا با بهره‌گیری از بیانی نظری و نگاهی به مستندهای علمی، تحلیل و توصیفی از ماهیت رسانه‌های اجتماعی (از زمان پیدایش تا کنون)، عرضه کند. ویژگی و کارکردهای رسانه‌های اجتماعی در عرصه­‌های مختلف فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، و اقتصادی، از محورهای این فصل هستند.

فصل دوم: تحلیل چهار رسانه اجتماعی
در این فصل، نگارنده با نگاهی کمی (آمار داده) و کیفی، به تحلیل و بررسی وضع موجود چهار رسانه اجتماعی اینستاگرام، تلگرام، فیسبوک، و توئیتر، در ایران و جهان، پرداخته است. پیدایش هر یک از پلتفرم‌ها، سیر پیشرفت آن‌ها، جمعیت فعلی و آتی هر یک از پلتفرم‌ها، و کارکردها و ویژگی‌های مختص این چهار رسانه دیجیتال، شالوده فصل دوم هستند.
فصل سوم: رسانه‌های اجتماعی و سیاست
نگارنده در ابتدا به تاریخ نقش رسانه‌های اجتماعی در جنبش و کنش‌های سیاسی پرداخته است و سپس نقاط تاریک و روشن این بازارهای نوپدید رسانه‌ای در جهان امروز را، از نگاه گذرانده است. در بخشی از این فصل، نگارنده از «گفتمان گوشه»، به عنوان یکی از کارکردهای رسانه‌های اجتماعی در فضای سیاست اشاره و بیان می‌کند که امروزه این رسانه‌ها، به محفل و فضایی برای گفتمان‌های گوشه تبدیل شده‌اند که چون در فضای بسته بیرونی فرصت حضور نیافته‌اند، پس به ناچار کنش خود را در این فضا دنبال می‌کنند. مطالبه‌سازی، حوزه عمومی، چند صدایی، و انسجام ملی، از دیگر کارکردهای رسانه‌های اجتماعی در عرصه سیاست هستند که در این فصل به آن‌ها پرداخته شده است.

فصل چهارم: رسانه‌های اجتماعی و فرهنگ
در این فصل نگارنده ابتدا به برخی تئوری‌های فرهنگی و نمود آن‌ها در بازارهای نوپدید رسانه‌ای پرداخته است و سپس کارکردهای این رسانه‌ها در سپهر فرهنگی را مورد توجه قرار داده است. برای نمونه، در بخشی نگارنده از رسانه‌های اجتماعی، به عنوان فاضلاب زباله‌های فرهنگی یاد می‌کند و بیان می‌کند که فضای باز و آزاد رسانه‌های دیجیتال سبب شده است تا هر شخصی، با تولید محتوای کم ارزش، رسانه‌های اجتماعی را به فاضلابی برای دور ریختن زباله‌های فرهنگی خود بدل کند. چاقی فرهنگی، توریسم شیشه‌ای، دیالکتیک فرهنگی و هوموژنیزاسیون فرهنگی، از دیگر محورهای این فصل هستند.

فصل پنجم: رسانه‌های اجتماعی و اقتصاد
فصل پنجم، با نگاهی نوین، کارکردهای اقتصادی رسانه‌های دیجیتال در عرصه اقتصاد را، بررسی می‌کند. از شکاف اطلاعاتی تا شکاف طبقاتی، از جمله محورهای جذاب این فصل است که نویسنده در آن عنوان می‌کند که چگونه کیفیت و کمیت دسترسی به اطلاعات، می‌تواند بر جایگاه اقتصادی فرد و گروه‌های اجتماعی اثرگذار باشد و در نهایت به شکاف طبقاتی منتهی گردد. پیدایش پروسومرها، تجارت شیشه­‌ای، اتاق شیشه‌ای، و شایسته‌سالاری اطلاعاتی، از دیگر محورهای این فصل هستند.

فصل ششم: رسانه‌های اجتماعی و جامعه
پس از پرداختن به مفهوم و تئوری‌های مرتبط با سرمایه اجتماعی و جامعه‌شناسی، نگارنده کارکردهای رسانه‌های دیجیتال در عرصه جامعه را تحلیل می­‌کند. جهل جمعی، نظارت اجتماعی، سگ نگهبان، و جامعه­‌پذیری، از جمله کارکردهای رسانه­‌های دیجیتال در این عرصه هستند. برای نمونه کارکرد سگ نگهبان بیان می­‌کند که شفافیت و سرعت انتقال اطلاعات در رسانه­‌های اجتماعی سبب شده است تا این رسانه­‌های نوپدید، به عنوان سگ نگهبان جامعه عمل کنند و هر از گاهی، با افشاگری­‌های مختلف، گروهی از مردم را در کانون توجه جامعه قرار دهند.

فصل هفتم: رسانه‌های اجتماعی به زبان استعاره
فصل هفتم جذاب‌ترین فصل این کتاب است که کوشیده است تا با استفاده از ابزار استعاره، و بیان سمبولیک، به تحلیل و بازخوانی تهدیدها و فرصت‌های بازارهای نوپدید رسانه‌ای، در زمینه‌های مختلف بپردازد. برای نمونه، در یکی از استعاره‌ها، نگارنده از اینترنت، به عنوان مغز جهان یاد کرده است که تحلیل، تصمیم‌گیری و دریافت داده و دستور کار، با استفاده از آن، انجام می‌گیرد. پس از این، نگارنده به تهدید و فرصت‌های ناشی از شکل‌گیری شبکه فکری جهان گستر (اینترنت)، اشاره داشته است.

فصل هشتم: رسانه‌‌های اجتماعی در ایران
این فصل را می‌توان مهم‌ترین فصل این کتاب و چکیده و ثمره همه آن چه در فصل‌های پیشین بیان شد، دانست که به تحلیل و بررسی تهدیدهای رسانه‌های اجتماعی در ایران می‌پردازد. بیشتر مطلب‌های این فصل بر استعمار اطلاعاتی و پایبندسازی ناشی از وابستگی به پلتفرم‌هایی چون گوگل، اندروید، آمازون و دیگر نمونه‌های مشابه تمرکز دارد که می‌تواند دغدغه‌های مهمی را پیش روی کارگزار و فعال‌های رسانه‌های دیجیتال، قرار دهد. نگارنده ابتدا به آماری قابل توجه از فعالیت پلتفرم‌های پیشران پرداخته و سپس این پرسش را مطرح کرده است که اگر روزی این پلتفرم‌ها از سرویس دادن به جهان و ایران سر باز زنند، آیا اندام‌واره‌ای مانند ایران، می‌تواند به زیست خود ادامه دهد؟

و اما عنوان کتاب، چرا «اثر دومینو»
عنوان کتاب بیان می‌کند که «یک لمس برای به اشتراک گذاشتن، منتشر و لایک‌کردن یک پست، دومینویی را ایجاد می‌کند که افتادن آخرین قطعه آن، می‌تواند جهانی را تکان دهد».
در واقع نگارنده کوشیده است تا با استفاده از ترکیب «اثر دومینو»، به دنباله‌ای تصاعدی از رویدادها و پیامدها که از کنش‌های هرچند جزئی کاربرها در بازارهای نوپدید رسانه‌ای رخ می‌دهند، اشاره کند. نگارنده باور دارد که فارغ از خوب و بد بودن کنش جزئی کاربر، ماهیت و سازوکار حاکم بر رسانه‌های اجتماعی، از الگویی دومینویی تبعیت می‌کند، پس چه بهتر آن‌که در استفاده از این فضا، هوشمندانه‌تر عمل کنیم.

با این که کتاب پیش از شیوع کرونا به چاپ رسیده است، ولی نگارنده با بیانی جالب و نگاهی آسیب‌شناسانه در یادداشت پایانی، به پیش‌بینی رویدادها و تهدیدهای ناشی از وابستگی هرچه بیشتر به پلتفرم‌های گوگل و اندروید در آینده‌ای نزدیک (دوران کرونا) خبر داده و این پرسش را پیش کشیده است که اگر روزی گوگل و دیگر پلتفرم‌ها، به دلخواه از سرویس دادن به کشور ایران خودداری کند چاره چیست؟
 
کتاب «اثر دومینو (تحلیل رسانه‌های اجتماعی از دیدگاه پایه‌های کلاسیک قدرت)» در 208 صفحه به بهای 41 هزار تومان از سوی نشر اندیشه احسان منتشر شده است.