عباس‌علی عزتی در گفت‌وگو با خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، درباره ماییس نظرلی، نویسنده کتاب «جهان دوگانه مینیاتور ایرانی» و پیشینه علمی‌اش گفت: ماییس نظرلی، پژوهشگر و هنرشناس اهل روسیه است و با دانشگاه علوم انسانی مسکو همکاری دارد. او مطالعه پيوسته‌ای درباره فرهنگ و هنر ايران، به‌ویژه مینیاتورهای ایرانی انجام داده و نتیجه پژوهش‌ خود را در قالب مقاله در نشریات هنری و محافل علمی روسیه عرضه کرده است.

وی افزود: نظرلی مطالب کتاب «جهان دوگانه مینیاتور ایرانی» را هم در فاصله سال‌های 1992 تا 2005 ابتدا به صورت مقالات جداگانه نوشته و منتشر کرده است و در ادامه در سال 2006 همه را در کتابی با عنوان «جهان دوگانه مینیاتور شرق» به زبان روسی در دانشگاه علوم انسانی مسکو چاپ کرده است. احاطه وسیع این پژوهشگر به فرهنگ ایرانی، اسلامی و شیعی، که در درک مفاهیم مینیاتورها بسیار کمکش کرده، قابل تحسین است.

عزتی در ادامه در پاسخ به این سوال که «روش نویسنده در تحلیل مینیاتور ایرانی چگونه است و آیا این روش مقتبس از علوم انسانی شرقی است یا خیر»، گفت: نویسنده می‌خواهد مینیاتورهای دوره صفوی را در همان بافت یا زمینه‌ای که به وجود آمده‌اند تحلیل کند، به همین دليل سعی می‌کند به کمک شواهد و اسناد تاریخی، ابتدا شرایط فرهنگی، اجتماعی و سیاسی دوره صفوی را با دقت بازسازی کند و با قرار دادن مینیاتور مورد تحلیل در این شرایط به رمزگشایی بپردازد و مجهولاتی را که درباره اثر هست، معلوم کند.

عزتی گفت: این پژوهشگر در ادامه به کمک اسناد تاریخی موجود و باورهای فرهنگی و عقیدتی رایج در دوره صفوی، ابتدا فرضیاتی را مطرح مي‌كند و سپس به رد یا اثبات این فرضیه‌ها می‌پردازد. دقتی که مايیس نظرلی در تحلیل این مینیاتورها دارد، بسیار جالب توجه است، به گونه‌ای که تقریبا می‌توان گفت هیچ فرض یا احتمالی را از نظر دور نداشته و به پنهانی‌ترین لایه‌های اثر هم راه می‌برد و جزیی‌ترین موارد را با موشکافی قابل تحسینی به بحث می‌گذارد و با آوردن شواهد تاریخی و توجه نشان دادن به باورها و عقاید رایج در آن دوره، رمزگشایی می‌کند و به نتیجه می‌رسد.

عزتی در ادامه در پاسخ به سوال: «آیا نویسنده در تحلیل مینیاتور ایرانی به مولفه‌های عرفانی و فلسفی اسلامی هم اشاره دارد یا خیر؟» گفت: بله. تكيه اصلی نويسنده درباره مینیاتورهایی که در این کتاب تجزیه و تحلیل می‌کند، روی دو مؤلفه عرفانی-مذهبی «غیب» و «شهود» است. او عالم مینیاتور را به «عالم غیب» و «عالم شهود» که در مشرب‌های عرفانی آن دوره مطرح بوده، تقسيم کرده و سپس سعی می‌کند با تجزیه و تحلیل آن‌چه در ظاهر مینیاتور مشاهده می‌شود، یعنی عالم شهود، به معانی و مفاهیم درونی و پنهان شده در لایه‌های زیرین اثر، یعنی عالم غیب دست بیابد.

وی افزود: نظرلی در کنار این مؤلفه‌های مذهبی-عرفانی، زمینه‌ و مولفه‌های سیاسی را نیز از نظر دور نمی‌دارد، که البته در دوره صفویه به دلیل ماهیت مذهبی حکومت و نسبتی که شاهان صفوی با طریقت‌های عرفانی آن زمان دارند، خود این مؤلفه‌های سیاسی هم به نوعی مذهبی-عرفانی هستند.

این مترجم در ادامه در پاسخ به این سوال که استفاده نویسنده کتاب «جهان دوگانه مینیاتور ایرانی» از مفهوم سیاست در تحلیل مینیاتور چگونه بوده، گفت: نظرلی در ابتدای بحث خود کل ماجرای آفرینش اثر هنری در دوره صفوی را به عنوان یک برنامه حکومتی یا دولتی مطرح می‌کند که با فرمان شاه اسماعیل به کمال‌الدین بهزاد آغاز می‌شود.

عزتی گفت: نظرلی با تحلیل فرمان شاه اسماعیل به بهزاد، بندهای مختلف این فرمان را که اهداف، نحوه کار و حتی موضوعات مورد نظر حکومت را برای کارگاه هنری تعیین می‌کند، زیر ذره‌بین گذاشته و با پیش کشیدن نظریه باستانی «فره ایزدی» و تبدیل آن در دوره صفوی به نظریه «ظل‌الله فی‌الارض» و نیز با مد نظر قرار دادن نظریاتی چون «انسان کامل یا مرشد کامل» و «تجلی نور محمدی» که شاهان صفوی مدعی آن بودند، نهایتا به این نتیجه می‌رسد که هنرمندان دربار شاه اسماعیل در چارچوب برنامه حکومتی مشخصی کار می‌کردند و مجبور بودند خواسته‌های سفارش‌دهنده اثر را که خود شاه اسماعیل و بعدها شاه طهماسب بود، برآورده کرده و طبق برنامه خاص و از پیش تعیین‌ شده‌ای کار کنند.

عزتی در ادامه با تاکید دوباره به این‌که روش تحلیل نظرلی یک روش کاملا علمی و آکادمیک است، گفت: نویسنده با پرداختن به جزییات مینیاتورها سعی می‌کند با دقت، تمام جوانب اثر را بررسی و تجزیه و تحلیل کند، تا جایی که حتی برای اثبات فرضیات خود، عقاید خرافی آن دوره را نیز از نظر دور نمی‌دارد. او در تحلیل خود به همان میزان که به محتوا می‌پردازد، به فرم و نکات فنی مینیاتور نیز توجه می‌کند. جالب است بدانید که حدود نیمی از این کتاب 200 صفحه‌ای، تحلیل فنی و محتوایی مینیاتور «پیشکش هدایایی از هند به خسرو» از شاهنامه شاه طهماسب است و یک فصل 35 صفحه‌ای را فقط به تحلیل فنی همین یک مینیاتور اختصاص داده که در نوع خود کم‌نظیر و در ایران نیز چنین کاری بسیار نادر است.

عزتی در ادامه در پاسخ به این سوال که نظرش درباره کتاب‌ها و یا مقالات مشابه که توسط نویسندگان ایرانی نوشته شده، در مقایسه با کتاب «جهان دوگانه مینیاتور ایرانی» چیست، گفت: نویسندگان و پژوهشگران ایرانی هم تلاش زیادی برای پرداختن به آثار هنری، که میراث فرهنگی غنی کشور ما محسوب می‌شود، کرده‌اند که قابل تحسین است، اما متاسفانه این تلاش‌ها بیشتر فردی است و به همین دلیل به بار نمی‌نشیند. لازم است سازمان‌ها و نهادهایی که در این زمینه‌ها ذینفع هستند، وارد گود شوند و از پژوهشگران ایرانی برای به ثمر رساندن این تلاش‌ها حمایت کنند و گروه‌های پژوهشی منسجم با برنامه‌های درازمدت تشکیل دهند تا به صورت سازمان‌یافته روی موضوعات، دوره‌ها یا مکاتبی که کمتر کار شده و جای خالی‌شان حس می‌شود، سرمایه‌گذاری کنند.

وی افزود: من ضمن ارج نهادن به زحماتی که پژوهشگران وطنی در پرداختن به هنر مینیاتور تقبل کرده‌ و می‌کنند، متاسفانه باید بگویم تاکنون کتابی مشابه «جهان دوگانه مینیاتور ایرانی» که به تفصیل روی یک موضوع و یک دوره خاص متمرکز شود و اطلاعات جامع و دست اولی درباره آثار آن دوره ارایه کند، ندیده‌ام. مقالات و کتاب‌هایی که منتشر شده عموما تحقیقات دانشجویی و گردآوری اطلاعات کلی‌ای است که پیش‌تر در جای دیگری منتشر شده و کمتر می‌توان در آنها ایده‌های جدید یا جسارت‌هایی را که لازم است در پژوهش باشد، مشاهده کرد.

عزتی در ادامه در پاسخ به این سوال که تا چه میزان روش نویسنده در تحلیل مینیاتور ایرانی را کارا و موفق می‌داند، گفت: معمولا مینیاتورهای داخل نسخه‌های خطی با شیوه اجرای نسخه‌ها شناسایی می‌شود، اما این روش سنتی امکان تشخیص تاریخ دقیق را فراهم نمی‌کند. استناد به بافت تاریخی پیشنهادی نویسنده در این کتاب، امکان تعیین زمان خلق مینیاتور منفرد را با دقتی در حد تعیین سال ترسیم و در مواردی در حد ماه ترسیم، فراهم می‌آورد که قبلا فقط در صورت وجود نوشته تاریخ‌دار در خود مینیاتور میسر می‌شد که بسیاری از مینیاتورها فاقد چنین نوشته‌ای هستند یا در بعضی موارد مینیاتور سال‌ها بعد از نوشته شدن نسخه خطی ترسیم شده و به کتاب افزوده شده است که طبیعتا سال ترسیمش با سال کتابت نسخه متفاوت است.

وی افزود: با روشی که نظرلی معرفی می‌کند می‌توان این مواردی را که گفتم مشخص کرد یا به مجهولات دیگری که درباره اثر هست، پاسخ داد. نویسنده برای اثبات کارآیی روش خود، یک نمونه را به صورت عملی و کاربردی آزمایش می‌کند. او معتقد است که با روشش می‌شود نکات غامض و مبهم محتوای اثر، سال دقیق خلق اثر و نام و هویت خالق اثر را فهمید و تعلق آن به سبک‌ها یا مکاتب مینیاتور را معلوم کرد. دست کم خود نظرلی همه این موارد را در مینیاتوری که به عنوان مثال تحلیل می‌کند، مشخص ساخته و از این آزمون موفق بیرون می‌آید.

عزتی در ادامه در پاسخ به این سوال که «آیا می‌توان از روش نویسنده برای تحلیل عموم مینیاتورهای دوره‌ها و مکاتب مختلف استفاده کرد؟» گفت: در این‌که مینیاتورهای دوره‌های مختلف دارای ویژگی‌های منحصر به خود و دوره‌شان هستند تردیدی نیست، اما به هرحال مینیاتورها ویژگی‌های مشترک بسیاری هم دارند. بسیاری از عناصر بیانی مینیاتورهای مکتب تبریز دوره صفویه که در این کتاب بررسی شده، می‌تواند با رعایت مواردی در مورد مکتب‌های نقاشی دوره‌های قبل یا دیگر مکاتب همان دوره صدق کند. مثلا بیشتر کارشناسان اتفاق نظر دارند که بافت تاریخی که نویسنده در این کتاب وجود آن را در مینیاتورهای قرن دهم مکتب تبریز به اثبات می‌رساند، در مینیاتورهای قرن نهم هم وجود داشته است.

عزتی گفت: اما در پاسخ به این سوال که آیا روش نظرلی برای تحلیل مینیاتورهای دوره‌ها و مکاتب دیگر نیز کارآیی دارد یا خیر، قبل از هر چیز پژوهش مفصل مکتب‌های دیگر ضروری است. خود نویسنده هم در جایی از مقدمه کتاب با اشاره به این نکته تاکید می‌کند که پژوهش حاضر به مینیاتور کتاب در دوره شاه اسماعیل و شاه تهماسب صفوی محدود شده و به مسایل مربوط به تکامل، تاثیر متقابل، گونه‌شناسی تطبیقی و غیره نمی‌پردازد، چون تک‌تک این موارد به بررسی تخصصی نیاز دارند.

عزتی در ادامه با اشاره به جایگاه کتاب «جهان دوگانه مینیاتور ایرانی» درمیان مطالعات فلسفی درباره هنر ایرانی، گفت: مینیاتور ایرانی با این‌که قرن‌ها قدمت دارد اما متاسفانه مطالعه درباره آن به زحمت به یک قرن می‌رسد. عمده پژوهش‌ها درباره مینیاتور ایرانی در نیمه دوم قرن بیستم صورت گرفته و قبل از قرن بیستم کمتر کسی اطلاعاتی درباره آن‌ها داشت یا قادر به تفسیر و تحلیل مفاهیم پیچیده آن‌ها بود، اما خوشبختانه مطالعه درباره این آثار از ابتدای قرن بیستم شروع شد.

وی افزود: پیشگام این مطالعه‌ها و بررسی‌ها درباره مینیاتور و به طور کل هنر ایرانی، غربی‌ها بودند، چراکه در نخستین نمایشگاه‌هایی که مینیاتورهای زیبای ایرانی در معرض دید هنرشناسان و هنرمندان غربی قرار گرفت، شگفتی آن‌ها را به همراه داشت و علاقه به دانستن بیشتر درباره این آثار را در هنرشناسان ایجاد کرد.

عزتی درباره ادامه روند مطالعاتی درباره مینیاتور ایرانی از سوی پژوهشگران غربی گفت: در سال‌های بعد مطالعات گسترده‌تر شد و پا از کلیات فراتر نهاد. در این زمان دیگر، پژوهشگران مینیاتورها را دسته‌بندی کرده بودند و مکاتب مختلف شناسایی و از هم تفکیک شدند و مطالعات روی آثار مکاتب مینیاتور متمرکز شده بود، اما نکات ابهام و پیچیده هنوز زیاد بود و نیازمند مطالعه و تحقیق. این مطالعات در نیمه دوم قرن بیستم هم ادامه پیدا کرد، اما عموما به مسایل کلی درباره فرهنگ ایرانی و اسلامی و رابطه آثار مینیاتور با مولفه‌های عمومی این فرهنگ پرداخته می‌‌شد و ارزش‌های فنی و تکنیکی و مفاهیم درونی مینیاتور به عنوان اثر هنری‌ای که آفریننده‌ای خلاق دارد که احتمالا دارای دیدگاه و سبک منحصر به خود است، کمتر مورد توجه قرار می‌گرفت.

عزتی گفت: تجزیه و تحلیل مولفه‌های عمومی مینیاتورها هم طبیعتا راه به جزییات نمی‌برد و قادر نبود رمزهای پیچیده درون اثر را باز کند و زمینه‌های اجتماعی و روانشناختی کارکرد این رمزها و نشانه‌ها را بشناسد و تفسیر کند. روش ارایه شده در کتاب «جهان دوگانه مینیاتور ایرانی» با استفاده از تفسیر کاربردی متون مصور، تا اندازه‌ای کاستی‌ها و نقص‌های موجود در حوزه مطالعه مینیاتور ایرانی، به ویژه مینیاتور دوره صفوی را جبران می‌کند و امکان خوانش و تفسیر آن‌ها را فراهم می‌کند.

عزتی در پایان به دیگر ویژگی‌های کتاب «جهان دوگانه مینیاتور ایرانی» در راستای مطالعه مینیاتور ایرانی اشاره کرد و گفت: بیشتر مینیاتورشناسان، به‌ویژه کارشناسان مینیاتورهای دوره صفوی، به طور کلی کارکردهای تصویری مینیاتور، تاریخ تکامل مکتب و سبک، زندگینامه نقاش‌ها و مسایل کلی دیگر را بررسی کرده‌اند، اما اسناد و مدارک به دست آمده در سال‌های اخیر امکان پرداختن به موضوعات کمتر تحقیق‌شده‌ای مانند نقش سفارش‌دهنده در شکل‌گیری روش خلاق نقاشان دربار شاه صفوی، رشد گونه «تاریخی-مستند» در چارچوب تصویرسازی متون ادبی، تعدد بافت‌ها و رابطه بین آن‌ها در مینیاتور مکتب تبریز، نقش و وظیفه مینیاتور در نظام کتاب ‌سازی دوره صفوی و انعکاس عامیانه نظریه‌های دینی، فلسفی، زیبایی‌شناختی و غیره در مینیاتورهای دوره صفوی را فراهم آورده و به نویسنده امکان داده در کتاب «جهان دوگانه مینیاتور ایرانی» به تفصیل به آن‌ها بپردازد. همان‌طور که پیش‌تر بیان کردم حداقل من مشابه این کتاب را در میان آثار نویسندگان و پژوهشگران ایرانی، یا حتی خارجی سراغ ندارم.

عباس‌علی عزتی دکترای مدیریت فرهنگی دارد. با ترجمه او پیش‌تر کتاب‌های «هنر تاریخی پنجکنت» نوشته الکساندر بلنیتسکی، «تاریخ و نظریه 6 مقام» نوشته اصل الدین نظامف، «دن‌کیشوت و جنگ و صلح»، «مولیر و ژوردن کم عقل» و «آپارتمان زویا - ایوان واسیلیویچ» هر سه نوشته میخاییل بولگاکف، «سلطه تاریکی» و «قزاق‌ها» هر دو نوشته لئو تالستوی، «بادبزن و ارباب» و «دعواهای کیوتزا و نوکر دو ارباب» هر دو نوشته کارلو گولدونی و چند کتاب دیگر، اشاره کرد. 

«جهان دوگانه مینیاتور ایرانی» با نام فرعی «تفسیر کاربردی نقاشی دوره صفوی» نوشته ماییس نظرلی با ترجمه عباس‌علی عزتی در 199 صفحه و به بهای هشت هزار و 500 تومان از سوی موسسه تالیف، ترجمه و نشر آثار هنری (متن) وابسته به فرهنگستان هنر در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفته است.