زندگی
حبیب سماعی در سال 1280 به دنیا آمد. پدرش «میرزا حبیب سماع حضور» یکی از برجسته‌ترین نوازندگان دوران ناصرالدین شاه و دوران پایانی پادشاهان قاجار بود. درباره سماع حضور نوشته‌اند: «وی در صفای باطن و خلوص نیت کم‌نظیر بود و ساز را وسیله عبادت می‌دانست و با آن با راز و نیاز به درگاه معبود می‌پرداخت. به همین جهت بی‌وضو دست به ساز نمی‌برد.» (به نقل از کتاب «موسیقی در ادبیات» تالیف طغرل طهماسبی ص 246)
حبيب در 6 سالگی در هنگام نوازندگی پدر خود، به ضرب گرفتن می‌پرداخت. سپس پدرش وی را با نوازندگی سنتور آشنا كرد. شیوه آموزش پدر به گونه‌ای بود که حبیب در 10 سالگی به یک نوازنده چیره‌دست سنتور تبدیل شد و نوای سازش مورد تحسين استادانی چون نايب السلطنه نی‌زن و ميرزا حسينقلی قرار گرفت.
حبیب سماعی پس از راه‌اندازی رادیو تهران، در زمره نخستین نوازندگانی بود که در رادیو به طور زنده شروع به نوازندگی کرد. این مساله باعث شد تا نوای ساز حبیب فراگیر شود. وی مدتی را نیز در وزارت فرهنگ و هنر به پرورش شاگردان مشغول بود.
هانری ماسه متصدی کرسی تدریس زبان فارسی در مدرسه زبان‌های شرقی در پاریس و شرقشناس معروف و نویسنده کتاب‌هایی چون «تحقیقی درباره سعدی» در جشن هزاره حكيم ابوالقاسم فردوسی، زمانی که نوای سنتور حبیب سماعی را شنید، گفت: «موسيقی ايرانی همانطور كه منشا و سرآغاز موسيقی مشرق زمين است بايد روزی موجب افتخار ايران باشد و اين همان روزی است كه باید موسيقی ايرانی جايگزين موسيقی تمام دنيا شود، ايرانی‌ها به‌جای تقليد از موسيقی فرنگی بايد همت كنند امثال سماعی و ديگر نوازندگان را به جهانيان معرفی كرده و اين نوای جانبخش را به گوش عالميان برسانند.»
سماعی در بهمن 1324 مبتلا به ذات الريه شد و به بستر بيماری افتاد. همسر او به مدت 6 ماه از وی پرستاری کرد، اما تلاش او و پزشکان نتیجه نداد و بالاخره در در اواخر شب پنجشنبه بيستم تير 1325 شمسی این نوازنده چیره‌دست چشم از جهان فروبست.
استاد سیدمحمد حسین شهریار، شاعر پرآوازه ایرانی درباره وفات حبیب سماعی چنین سروده است:
«سنتور شد یتیم به داغ حبیب خویش/بیمار شد ترانه ز مرگ طبیب خویش
افسوس از حبیب که مرد و به خاک برُد/آن پنجه‌های دلکش و ذوق عجیب خویش»
استاد مجید کیانی که باور بسیاری از منتقدان امروزه به عنوان یکی از مهم‌ترین و اثرگذارترین موسیقیدانان ایرانی مشهور است، راه زنده‌یاد حبیب سماعی را ادامه می‌دهد.
کتابشناسی
به‌جز کتاب‌هایی چون دوره پنج جلدی «مردان موسیقی سنتی و نوین ایران» پژوهش و نگارش حبیب الله نصیری‌فر، «تاریخ موسیقی ایران» نوشته حسن مشحون، «تاریخ مختصر موسیقی ایران» نوشته تقی بینش، «موسیقی در ادبیات» تالیف طغرل طهماسبی و... چند کتاب درباره شیوه‌های ردیف‌نوازی و زندگی حبیب سماعی منتشر شده که در ذیل به آنها اشاره شده است.
«حبیب سماعی و راویان آثار او» پژوهش و نگارش شهاب منا، مهم‌ترین کتابی است که درباره حبیب سماعی منتشر شده است. این کتاب در سال 1390 با شمارگان دو هزار و 500 نسخه، 576 صفحه و بهای هشت هزار و 900 تومان از سوی انتشارات سوره مهر روانه کتابفروشی‌ها شد.
این کتاب در دو بخش تدوین شده است. بخش اول به بررسی شرح حال و شیوه سنتورنوازی حبیب سماعی و راویان آثار او می‌پردازد. این بخش با ارائه شجره‌نامه سنتور نوازان قاجار آغاز شده و موقعیت حبیب سماعی در این شجره‌نامه مشخص می‌شود. ارائه این شجره‌نامه فرض وجود مکتب سنتورنوازی قاجار در شاخه اصلی آن را تقویت می‌کند. پس از آن بررسی ادبیات موجود درباره حبیب سماعی در دستور کار محقق قرار گرفته که به معرفی مقالات و کتب نوشته‌شده درباره حبیب سماعی می‌پردازد.
کتاب همچنین حاوی یک لوح فشرده است که مشتمل بر مصاحبه‌های صوتی و برخی نواخته‌های شاگردان سماعی است. انتشار این کتاب باعث شد تا زندگی و آثار استاد حبیب سماعی برای همگان روشن شده و معدود منتقدانی که عقیده داشتند جایگاه رفیع این استاد به‌واسطه نبود منابع مستند و مستدل و اسطوره‌سازی شاگردان ایشان حاصل شده، به توانایی و جایگاه واقعی حبیب سماعی پی ببرند.
«بخش‌هایی از ردیف حبیب سماعی به روایت طلیعه کامران» دیگر کتابی است که ردیف‌نوازی حبیب سماعی را روایت می‌کند. این کتاب نیز با پژوهش شهاب منا منتشر شده است. این کتاب نیز در سال 1388 با شمارگان هزار نسخه، 200 صفحه و بهای پنج هزار و 500 تومان از سوی موسسه خدماتی موسیقی عارف در دسترس مخاطبان قرار گرفت.
در معرفی این کتاب نوشته شده است: «شهاب مِنا ضمن تحقيق درباره چگونگي رپرتوار و شيوه حبيب سماعی، توانست آخرين شاگرد بازمانده او یعنی خانم طليعه کامران را پیدا کرده و متوجه شود که بخش‌هايی از رديف حبيب سماعی توسط اين شاگرد برجسته در بيش از 50 سال پيش نگاشته شده است.
طليعه کامران در طی سال‌های 1321 تا 1324 به شاگردی حبيب سماعي و آموختن رديف نزد او پرداخته بود. وی پس از مرگ استاد در سال 1325 باقی رديف را نزد مرتضی عبدالرسولی، شاگرد بزرگ‌تر حبيب سماعی آموخت و پس از فراگيری خط نت نزد ابوالحسن صبا بخش‌هايی از آموخته‌های خود از رديف سماعی را به خط نت نگاشت.»
پس از سال‌ها از درگذشت سماعی آوانگاری طليعه کامران از بخش‌هايی از رديف حبيب سماعی همراه با آوانگاری قسمت‌های ديگر آن که توسط شهاب مِنا در قالب این کتاب منتشر شد. سبک‌شناسی موسیقی حبیب سماعی از بخش‌های دیگر این کتاب است.
نظر شما