چند نکته مهم درباره رؤیت هلال به روایت آیت الله العظمی مکارم شیرازی

به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، در عصر صنعتی شدن دنیا و عصری که به عصر جهانی شدن لقب گرفته، مشکل اختلاف در برداشت‌های اجتهادی در مسائل سیاسی و اجتماعی می‌تواند در قالب یک مشکل بزرگ، نمایان و موجب ضعف مسلمانان در برابر بیگانگان شود؛ به ویژه آنکه بدانیم مسلمانان جهان مناسك دینی و اعمال مذهبی خود را بر اساس تقویم هجری قمری به جا می‌آورند. مبنای این تقویم رؤیت هلال است که در تاریخ علوم اسلامی به ویژه فقه بسيار مورد توجه علما و فقهای اسلامی قرار گرفته است.

شریعت اسلام برخی از اعمال فقهی حقوقی و عبادی را معلق به ثبوت هلال، کرده است از این رو ؛ ابتدا و آخر ماه‌های قمری به ویژه ماه رمضان، عید فطر، وقوف به عرفات در روز نهم ذی‌الحجه، وقوف در مشعر در شب دهم ذی‌الحجه، بیتوته در سرزمین منا در شب‌های یازدهم و دوازدهم ذی‌الحجه، اعمال روز عید قربان، بلوغ، سن ازدواج، ایام عده طلاق و وفات همه و همه اموری هستند که وابسته به گردش کره ماه هستند.

لذا رویت هلال هم در زندگی روزانه مورد استفاده قرار می‌گیرد و هم در عبادت‌هایی که وقت معینی در سال دارد؛ در حقیقت ماه، یک تقویم طبیعی براى افراد بشر محسوب می‌شود که مردم اعم از باسواد و بی‌سواد و در هر نقطه‌اى از جهان که باشند می‌توانند از این تقویم طبیعی استفاده کنند، نه تنها آغاز، وسط و آخر ماه را می‌توان با آن شناخت، بلکه با دقت، شب‌های ماه را نیز می‌توان تشخیص داد و بدیهی است نظام زندگی اجتماعی بشر بدون تقویم یعنی یک وسیل دقیق و عمومی براى تعیین تاریخ، امکان‌پذیر نیست، به همین دلیل، خداوند بزرگ براى نظام زندگی، این تقویم جهانی را در اختیار همگان قرار داده است.

بر این اساس می‌توان دریافت مسأله ثبوت هلال از جمله مباحثی است که بعد اجتماعی‌اش بر بعد فردی آن غلیه دارد؛ زیرا یکی از اهداف آن، اتحاد مسلمانان در رمضان است تا اینکه به عید فطر منتهی شود که به نوبه خود یکی از بزرگترین جلوه‌های اتحاد مسلمانان در کل کره زمین به شمار می‌آید؛ که با شروع ذی‌الحجه و ایام حج بیش از پیش جایگاه خود را نمایان می‌کند.

این نقش کارساز و بنیادین رویت هلال در امور دنیا و آخرت ضرورت واکاوی مسائل مرتبط با آن را به ویژه در ساحت فقه دو چندان می‌کند؛ از این رهگذر کتاب «چند نکته مهم در باره رؤیت هلال» از جمله آثار مهم و ارزشمندی است که به قلم آيت‌اللَه العظمی مكارم شيرازى به زیور طبع آراسته شده است و به بررسى جوانب مختلف و ادله مبحث رؤيت هلال به ویژه مسائل مرتبط با رؤیت هلال با تلسکوپ و اتحاد افق پرداخته است.

انگيزه مؤلف دانشمند اثر كه كتاب را طبق درخواست برخى از طلاب و فضلاى حوزه به رشته تحرير درآورده است، حل معضل رؤيت هلال ماه شوال است كه موجبات اختلاف‌هاى ناروا، بين امت اسلامى مخصوصاً شيعيان شده است.

وحدت؛ اصل اساسی دین اسلام
معظم‌له ضمن تبیین چالش‌هایی كه به واسطه اختلاف نظر در مبحث رؤيت هلال بين افراد جامعه اسلامى و حتى خانواده‌ها به وجود آورده، وحدت را از اصول اساسى دين اسلام برشمرده است. ايشان مى‌فرمايند: چگونه در يك روز جمعى به نماز عيد ايستاده و در قنوتش مى‌خوانند... جعلته للمسلمين عيدا؛ يعنى امروز را تو براى مسلمانان عيد مقرر کرده‌اى، در حالى كه معلوم نيست منظور از مسلمانان چه كسانى هستند، زيرا عده ديگرى در گوشه‌اى مشغول خواندن دعاى ماه مبارك رمضان هستند.

لذا مؤلف اين نوشتار را در راستای انجام وظيفه در اين شرايط خاص، تنظيم کرد که عمدتاً به اصل مسأله «رؤيت هلال» سپس به «مسأله رؤيت هلال با تلسكوپ» و بعد به «مسأله اتحاد افق» مربوط مى‌شود. کتاب «چند نکته مهم در باره رؤیت هلال» از دو مبحث فرعی و دو فصل اصلی تشکیل شده است که عناوین فرعی آن اثر عبارتنداز: 1. «اشاره» 2. «شورای رویت هلال». عناوین اصلی کتاب نیز عبارتند از: 1. آيا رؤيت ماه با تلسكوپ كافى است؟ 2. آيا وحدت افق شرط است؟ عناوین فرعی فصل اول نیز به شرح ذیل است: 1.«تولد ماه در واقع معيار نيست» 2. «رؤيت ماه معيار روايات متواتره است» «دلایل وحدت افق» عنوان فرعی فصل دوم کتاب است که با عناوینی همچون «طلوع ماه و تولد آن (يك امر آسمانى است نه زمينى)» و «روايت هشام بن الحكم»، همراه شده است.

تشکیل شوراى استهلال؛ راهكارى براى حل معضل رؤيت هلال
معظم‌له در این اثر مهم، تشکیل شوراى استهلال را به عنوان راهكارى براى حل معضل رؤيت هلال مورد بررسى قرار داده است كه با جمع شدن عده‌اى از نمايندگان علما مى‌توان به رأى واحدى دست پيدا كرد. با اينكه رؤيت هلال از موضوعات بوده و تشخيص آن به عهده خود مكلفان است و مراجع و فقهاى عظام وظيفه‌اى در اين زمينه ندارند، ولى از آن جايى كه مردم به بزرگان خود اعتماد كامل دارند، در چنين مواردى به مراجع خود پناه مى‌برند. براى حل اين اشكال كه ممكن است بينه يكى از نمايندگان بر رؤيت هلال دلالت كند و در مقابل عده ديگرى به عدم آن حكم دهند، مؤلف بحث اكثريت را مورد توجه قرار داده است.

در بخشی از کتاب می‌خوانیم: «نظر اكثريت مى‌تواند معيار باشد چرا كه براى غالب مردم اطمينان‌بخش‌تر خواهد بود و به يقين «اقربيت به واقع» دارد زیرا بحث تشخيص موضوع است نه تشخيص حكم، لذا مشكلى ايجاد نمى‌كند. ابزار رؤيت هلال از طریق بررسی روایات رویت هلال از جمله مهمترین مباحث کتاب را شامل می‌شود؛ يعنى اينكه آيا مى‌توان از تلسكوب و امثال ذلك براى رؤيت هلال كمک گرفت يا خیر؟»

مؤلف در این زمینه می‌نویسد: «با اينكه برخى از مراجع به چنين مطلبى فتوا داده‌اند، ما روايات بسيارى در وسائل الشيعه داريم كه تعدادشان به بيش از سى روايت مى‌رسد و همگى دلالت دارند بر اينكه رؤيت فقط با چشم عادى حجت بوده و چيز ديگر ملاك نیست؛ مثل«إذا رأيت الهلال فصم و إذا رأيته فأفطر» يا «صم للرؤية و أفطر للرؤية»، كما اينكه فقها در تمام ابواب فقه اطلاقات را منصرف به افراد متعارفه مى‌دانند نه افراد نادره؛ مانند آنچه در باب وضو در مورد مقدار لازم براى شستن صورت گفته‌اند كه با دست متعارف مراد است يا در مقدار كر مقدار سه وجب و نيم طول و عرض و عمق را با دست افراد معمولى حساب كرده‌اند و نمونه‌هاى ديگرى از حد ترخص، زوال عين نجاست و استهلاك نجاست و... پس از اين نمونه‌هاى متعدد به دست مى‌آيد كه در رؤيت هلال نيز مراد، رؤيت با چشم متعارف و عادى است و اين ممكن نيست كه بگوييم در همه ابواب، اطلاقات به فرد متعارف منصرف مى‌شوند غير از رؤيت كه مراد فرد خاصى است.

معظم له در ادامه، ادله قائلين به لزوم رؤيت با تلسكوپ كه گفته‌اند چنين رؤيتى باعث مى‌شود تا مشكلى در شب‌هاى قدر به وجود نيايد و عيد نيز به طور دقيق در زمان واقعى‌اش باشد را مورد تأمل قرار داده‌اند و اینگونه پاسخ گفته‌اند؛ پس با اين حساب مى‌توان گفت از زمان پيامبر(ص) تا به امروز به دليل نبودن وسايل پيشرفته براى استهلال، مردم هيچ وقت نه شب‌هاى قدر را درك كرده‌اند و نه نماز عيد به موقع خوانده‌اند در حالى كه خود آنها هم سابقاً ديده بودند كه چه بسا روز اول ماه رمضان متوجه مى‌شوند كه هلال نشانگر روز دوم است يا در روز عيد فطر معلوم مى‌شد امروز، دوم شوال است پس بايد بگوييم همه عبادات و اعمال با مشكل مواجه شده است در حالى كه ملاك در آغاز و انجام ماه رمضان واقعيت وجود هلال نبوده بلكه قابل رؤيت بودنش ملاك است.»

به بیان مولف در بحث امارات علم اصول نيز نظير اين بحث مطرح شده است كه تكليف مكلف، تطابق عمل با واقع نيست بلكه اماره و ملاك داشتن عمل، مراد است.

شرطيت وحدت افق

آيا وحدت افق بين دو شهر شرط است يا خير؟ دو نظريه وجود دارد: عده‌اى مانند صاحب عروه گفته‌اند مشترك بودن افق شرط است؛ يعنى فقط شهرهاى نزديك به هم مى‌توانند با رؤيت هلال در يكى، ديگرى نيز به همان عمل كند لكن عده‌اى اين را نپذيرفته و معتقدند با رؤيت هلال در منطقه‌اى از عالم براى ديگران نيز ثابت مى‌شود؛ فقط مشترك بودن قسمتى از شبشان كفايت مى‌كند.

مؤلف در اين مسأله، بحثى نجومى مطرح مى‌كند تا ضابطه اين نظريات مشخص شود. معظم له تكون و تولد هلال را مرتبط با سه كره شمس، قمر و زمين مى‌داند و بعضى از اين نظريات را طبق مسطح بودن زمين صحيح مى‌داند که با توجه به كروى بودنش اين آرا زير سؤال است. رواياتى هم در اين زمينه از اهل بيت(ع) رسيده است كه از آن جمله روايت هشام بن حكم از امام صادق(ع) است: «إنه قال صام تسعة و عشرين قال إن كانت له بيّنة عادلة على أهل مصر أنهم صاموا ثلاثين على رؤيته قضى يوما؛ راوی از امام صادق(ع) سؤال کرد در مورد کسی که بیست و نه روز از ماه رمضان را روزه گرفته است حضرت فرمودند: اگر او را گواهان عادل باشد كه گواهى دهند بر اهل بلدى كه آنان سى روز تمام را بر اساس رؤیت هلال روزه داشته‌اند او نیز باید روزه یک روز را قضا کند.» قائلين به رؤيت هلال در هر نقطه‌اى از نقاط عالم به اين روايت استناد كرده‌اند كما اينكه به بعضى از روايات ديگر هم استناد کرده‌اند و مؤلف در كتاب آنها را ذكر کرده است.

آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی دام‌ظله با بحثى منطقى و اشاره به مقدمات حكمت، اطلاق اين روايات را مورد مناقشه قرار مى‌دهند و نهايتاً به اين نتيجه مى‌رسند كه همان‌طورى كه مشهور به آن معتقد شده‌اند و ادله قوى نيز بر آن دلالت دارند، اتحاد افق در رؤيت هلال شرط است و اگر منظور از اين حكم ايجاد وحدت بين مسلمانان باشد بايد گفت اين امر فقط در جاهايى كه اتحاد افق دارند ممكن است و نه در همه مکان‌ها و مسلمانانى كه در يك نيمه از كره خاكى زندگى مى‌كنند مى‌توانند همگى عيد واحدى داشته و به مسئله مهم وحدت نيز برسند.

کتاب «چند نکته مهم درباره رؤیت هلال» تألیف آیت الله العظمی مکارم شیرازی در در 24 صفحه، شمارگان 1000 نسخه از سوی انتشارات امام علی‌ابن ابیطالب(ع) روانه بازار نشر شده است. همچنین این کتاب به زبان عربى نیز ترجمه و منتشر شده است.