در این جلسه هوشنگ جاوید، پژوهشگر فرهنگ عامه، بحثش را با این پرسش آغاز کرد که «آیا سوگواری و به عزای عزیزان نشستن در فرهنگ ما ایرانیان از پیشینه و تاریخی کهن برخوردار است یا امری نو به حساب می‌آید؟». او با درنگ در تصاویر و مجسمه‌هایی متعلق به ۲۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح(ع) و نیز با تأمل در فرهنگ شفاهی ایرانیان و آثار مکتوب با موضوع مرثیه و سوگ، چه در دوره‌های اساطیری و چه در ادوار باستانی و اسلامی، بیان کرد: سوگواری جزئی جدانشدنی از زندگی ما ایرانیان بوده است. در هر دوره از تاریخ این سرزمین رد فرهنگ عزاداری در گستره‌های متنوعی، چون ادبیات، هنر، معماری، اوقاف، خوراک، آشامیدنی، لباس و نذورات، نمایان و یافتنی است.
این استاد دانشگاه ادامه داد: اگر آثار مکتوب بررسی شود، قدیمی‌ترین سوگواری به کیومرث، نخستین شاه ایرانی، بازمی‌گردد که به‌خاطر مرگ فرزندش به دست دیو سیاه به عزا نشست. پس از آن با عزاداری‌های متعددی در هر دو عرصه خصوصی و عمومی مواجهیم. با عنایت به نام رستم پهلوان، سوگوار سهراب، در کتاب «درخت آسوریک» و نیز کتاب گمشده «سکیسران» از نوشته‌های ایران باستان می‌توان چنین نتیجه گرفت که مرثیه‌نویسی در دوران اشکانی و پارتی جایگاه خود را یافته و متداول بوده. حتی با مراجعه به همین کتاب‌های قدیمی می‌توان گفت از سده‌های قبل‌تر هم آثار مکتوبی وجود داشته، اما به هر دلیلی اکنون در دسترس نیست.
«مرزکو»، نخستین اثر در حوزه مرثیه‌نویسی
جاوید نخستین اثر مستقل در مرثیه‌نویسی را «مرزکو» عنوان کرد و افزود: «مرزکو» در رثای یکی از پیشوایان مانوی و در دوره پادشاهی ساسانیان سروده شد. مهم‌ترین کتاب عصر ساسانی در موضوع مرثیه که پیوند آن را با موسیقی نیز آشکار می‌کند، «ایاتکارزریران» یا «یادگار زریر دلیر و پهلوان» نام دارد.
پژوهشگر فرهنگ عامه و موسیقی‌شناس کشور در ادامه سخنانش بیان کرد: آثار متعدد نظم و نثر در ایران بعد از اسلام نیز به مرور پیشرفت کرد و به کمال نشست. نخستین سوگواری رسمی در ایران اسلامی به گریستن ایرانیان برای امام رضا(ع) بازمی‌گردد. قرن سوم هجری قمری با خلق دو اثر در سوگواری پیونده خورده است. یکی سوگواری برای شهر سمرقند است که به زبان فارسی دری و از سوی عباس‌بن‌ترخان سروده می‌شود و دومی نیز مرثیه معروف محمدبن‌وصیف سیستانی است.
او با اشاره به اینکه تنها مرثیه حسینی به زبان فارسی «مرثیه عاشورایی» نام دارد که در قرن چهارم قمری از سوی رودکی، شاعر معروف، پدید آمد، اظهار کرد: رودکی همچنین اولین مرثیه‌سرای در حوزه‌های مشاهیر و دربار و عارفان محسوب می‌شود. مرثیه شناخته‌‌شده کسایی مروزی نیز در قرن چهارم هجری قمری به قلم می‌آید. مرثیه قرن ششم هجری قمری نیز یادآور کسانی چون جمال‌الدین عبدالرزاق اصفهانی و قصیده مشهورش یعنی «لُغُز آب» است. با حمله مغول به ایران وقفه‌ای در خلق آثار سوگواری پدید می‌آید، اما در قرن هفتم هجری قمری بسیار رونق می‌گیرد و فراگیر می‌شود. مرثیه دوازده‌بند کاشانی در همین دوران به نگارش در می‌آید.
شکوفایی مرثیه‌نویسی با «روضةالشهدا»
جاوید به «روضةالشهدا» اشاره کرد و افزود: مرثیه‌نامه‌نویسی ایران در قالب نثر اواخر دوره تیموریان با «روضه الشهدا» اثر نامی ملا حسین واعظ کاشفی شکوفا می‌شود و از آن پس در همه دوره‌ها موردتوجه قرار می‌گیرد. در اوایل قرن دهم هجری قمری نیز این کتاب به کوشش حسین ندایی یزدی نیشابوری به صورت شعر بازنویسی و در کتابی موسوم به «مشهد الشهدا» ارائه می‌شود. در ادوار بعدی بر اساس مرثیه کاشفی آثار متعددی به دیگر زبان‌ها خلق می‌شود که برخی از اصل کتاب پخته‌تر و رساتر بودند.
این پژوهشگر تاریخ ضمن بیان اینکه «سعادت‌نامه» و «حدیقة السعدا» و «شهدانامه» از نمونه‌های ترکی «روضةالشهدا» هستند، گفت: البته مشهورترین کتاب مرثیه میان ترکان کتابی است هشت‌جلدی که «دخیل» نام دارد. «روضه شهدا» مورد عنایت کردزبان‌ها نیز قرار گرفت و افراد متعددی از جمله «عبدالله زبور» در کتاب «داستان سوزناک کربلا» از آن الهام گرفتند. به‌طور کلی مرثیه‌سرایی میان ترکان و کردها، اعم از شیعه و سنی، باب بوده است.
پیدایش نوحه در دوران قاجار
جاوید در ادامه به سراغ نوحه رفت و پیشینه آن را در عصر قاجار دانست و عنوان کرد: یکی از گونه‌های مهم مرثیه نیز نوحه محسوب می‌شود که وزن دارد و از قافیه‌های متنوعی برخوردار است. اما به شعر نیمایی شباهت‌هایی دارد و در واقع تساوی مصرع‌ها در آن رعایت نمی‌شود. نخستین نوحه در اواخر قرن دوازدهم و اوایل قرن سیزدهم هجری قمری در «دیوان صاحب بیدگلی» یافتنی است. این سبک هنری در ایران حاضر بیش از هر دورانی پرشتاپ شده و البته در مقایسه با سده‌های قبل دگرگونی‌های بسیاری یافته است.
جاوید در پایان با اشاره به اینکه سخنان او قسمتی از کتابی است که می‌توان آن را «پرند ستایش دو» دانست که به‌زودی چاپ می‌شود، از کم‌کاری برخی مسئولان، به‌ویژه برنامه‌ریزان صداوسیما، گلایه و توصیه کرد که نهادها و سازمان‌های مرتبط برای حفظ و نشر آیین‌های سوگواری که بخشی مهم از فرهنگ ناملموس هر جامعه‌ای به حساب می‌آید، بیشتر تلاش کنند.
هوشنگ جاوید استاد دانشگاه، پژوهشگر فرهنگ عامه و موسیقی‌شناس، تاکنون کتاب‌های متعددی در حوزه‌های فرهنگ عامه نگاشته است. «نقش زن در موسیقی مناطق ایران» (نشر سازمان تبلیغات اسلامی و سوره مهر _ ۱۳۸۳)، «موسیقی رمضان در ایران» (نشر سوره مهر ـ ۱۳۸۳)، «موسیقی آیینی قوم ترکمن: سیری بر جایگاه اهل بیت(ع)» (نشر سوره مهر ـ ۱۳۸۴)، «آشنایی با موسیقی نواحی ایران» (نشر سوره مهر ـ ۱۳۸۶) و «پرند ستایش در ایران» (نشر سوره مهر ـ ۱۳۸۸) از مهم‌ترین آثار پژوهشی هوشنگ جاوید به شمار می‌آید.
«شیوه ما مردمان» سلسله نشست‌هایی درباره بررسی ارتباط متقابل فرهنگ عامه و گستره‌های اجتماعی است که در هر نشست از یکی از اساتید برجسته در حوزه‌های جامعه‌شناسی، مردم‌شناسی، آیین‌های ملی و مذهبی، معماری، حفاظت میراث فرهنگی و هنرهای تجسمی، موسیقی و هنرهای نمایشی دعوت می‌شود.
نظر شما