سرویس تاریخ و سیاست خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): محمد بهشتی، عضو شورای عالی میراث فرهنگی و گردشگری در نشست نقد و بررسی کتاب «ایران؛ تمدن راه‌ها» تالیف شروین وکیلی که در سالن حافظ خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد، گفت: برخی مضامین مانند راه، آب، قنات، تشنگی و عطش در ایران از اهمیت بالایی برخوردار هستند. هر کدام از این واژه‌ها آئین‌هایی هستند که تمام قد می‌توانیم فرهنگ ایرانی را در آنها ببینیم.

وی افزود: اگر از منظر راه به فرهنگ ایرانی نگاه کنیم، نودونُه درصد هر آنچه که هست را می‌بینید. اما چرا آب، راه یا تشنگی از اهمیت برخوردار است؟ آیا در نقاط دیگر دنیا نیز راه چنین نسبتی با تمدن دارد؟ در اینجا با قاطعیت بیشتری می‌توانیم تاکید داشته باشیم که در کل جهان زیست‌گاه‌های یکجانشینی از سه الگو تبعیت می‌کنند. الگوی پهنه‌ای؛ مانند اروپا یا گیلان و مازندران در ایران که تمام نقاط الگوی پهنه‌ای قابل زیست است.

بهشتی بیان کرد: الگوی دوم الگوی نواری است. الگوی نواری در حاشیه رودخانه‌های بزرگ مانند رود نیل، سند، فرات، دجله و... شکل می‌گیرد. نوار باریک سرسبزی در کنار رود نیل وجود دارد که با فاصله کوتاهی به برهوت تبدیل می‌شود. الگوی سوم الگوی نقطه‌ای است. نقطه‌ای قابل سکونت است و تا کیلومترها بعد زندگی و زیست وجود ندارد. به همین دلیل باستان‌شناسان الگوی نقطه‌ای را احتمال زیست نمی‌دهند. در ایران الگوی زیست، نقطه‌ای است. مانند شهر سوخته که امروز در آن آثار زیست وجود ندارد اما روزی قابل زیست بوده است.

وی در ادامه گفت: دگرگونی‌ها الگوی زیست نقطه‌ای را باطل نمی‌کند. یعنی در این الگو و در نقطه مشخص می‌توان شرایط حداقلی زیست را فراهم کرد. باید برای زیست، منظومه‌های زیستی ایجاد شود. این منظومه‌ها با راه پدید می‌آیند. منظومه زیستی یعنی راه یک اندام زنده است. این تجربه ایران ماست. نکته دیگر اینکه سابقه راه در ایران چقدر است؟ پاسخ این است که از زمانی که یکجانشینی شکل گرفت، راه پدید آمد. ایران طولانی‌ترین سابقه یکجانشینی را دارد.

بهشتی افزود: سابقه طولانی چه خاصیت‌هایی دارد؟ یعنی ده هزار سال فرصت وجود داشته برای اینکه ما بهترین راه‌ها را انتخاب کنیم. راهی که خوب باشد، امن باشد، کوتاه و هموار باشد. امروز وقتی راه تاریخی ری به کاشان را مطالعه می‌کنیم، می‌بینیم راه قدیمی 20 کیلومتر نزدیک‌تر از راه جدید بود. راه‌ها هم بقای بشر را حفظ می‌کند و هم شرایط حداکثری زیست را برای زندگی فراهم می‌کند. از ده هزار سال قبل مهم‌ترین کریدور ارتباطی کریدور جنوب البرز است. دومین کریدور مهم در شرق زاگرس قرار دارد. سومین راه از قزوین-همدان- کنگاور و کرمانشاه می‌گذرد.

وی بیان کرد: چرا راه‌ها تصنعی نیستند؟ برای اینکه ده هزار سال فرصت داشتیم تا راه‌ها را تصحیح کنیم و مرتکب اشتباهات بزرگ نشویم. اصطلاح جاده ابریشم، کریدور جنوب البرز است که از اهمیت بالایی برخوردار است. تا پانصد سال قبل امکان عبور از پهنه وسیع آبی را نداشتیم. پهنه آبی سبب تفاوت پوشش گیاهی در شرق و غرب جهان با هم می‌شود. جالب است بدانیم که پرجمعیت‌ترین جوامع در شرق واقع شده است. ایران چهارراه ارتباطی جهان است. ایران مبدا راه‌های جهانی است. کریدوری است که فرهنگ، دین و کالا از آن ردوبدل می‌شود. نقطه آغازی است که به چین و اروپا ختم می‌شود. در جاده ابریشم علاوه بر تبادل کالا دین‌های مهر و مانوی نیز گسترش یافت.

ایران سرزمین‌های دیگر را نه به لحاظ سیاسی بلکه با فرهنگ و هنر فتح کرده است. این‌گونه است که ایران مبدا راه‌های جهان است. نام چین را ایرانیان بر این منطقه گذاشتند چنانکه نام هند را نیز ایرانیان نهاده‌اند. هند از ریشه سند می‌آید. نهرو در کتاب «نامه‌های پدری به دخترش» از ایران برای نام هند تشکر می‌کند. اصطلاح جهانی‌سازی و جهانی شدن واقعیت کهن تاریخی است که در نسبت با پدیده راه است. به دلیل همه این مشخصات پدیده راه پنجره بزرگی است که تمدن ایران را در آن می‌بینیم.

در ادامه این نشست دکتر کامبیز مشتاق گوهری، عضو هیئت علمی دانشکده هنر و معماری دانشگاه سیستان و بلوچستان گفت: چند نکته کتاب «ایران؛ تمدن راه‌ها» را از سایر کتاب‌ها متمایز می‌کند. نویسنده یک دستگاه نظری پدید آورده است تا ظرفیت‌هایی برای پژوهشگران فراهم شود و بتوانند زمینه‌هایی از فرهنگ و تمدن ایران را بشناسند. در این عرصه افزایش غنای ادبیات علمی در حوزه ایران‌شناسی برای پژوهشگران جوان بسیار لازم و ضروری است.

وی افزود: نویسنده در کتاب «ایران؛ تمدن راه‌ها» سعی کرده است تا رویکرد علمی به مباحث تمدنی داشته باشد و تنوع تمدن‌ها را با روش قابل دفاع تحلیل کند. او ظرفیت‌ها و محدودیت‌ها را نیز مشخص کرده است. در مورد ارتباط بین تمدنی بحث کلیدی در این کتاب مطرح شده است. به واسطه این نکته کلیدی می‌توان نظریه‌پردازی‌هایی را مشخص کرد. مباحث ژئوپولیتیکی در این کتاب نشان می‌دهد که چرا ایران فرصت و تهدید را جهانی کرده است. هجوم‌های مختلف تاریخی در ایران اتفاق افتاده است. اسکندر و مقدونیان در جغرافیای ایران به حرکت درمی‌آیند و این‌گونه دنیای باستان فتح می‌شود.

مشتاق گوهری بیان کرد: کتاب «ایران؛ تمدن راه‌ها» ظرفیت‌های بسیاری را از دیدگاه تاریخی فراهم کرده است. از نظر جایگاهی که می‌تواند در آینده سیاست خارجی ایران پیدا کند، کتاب «ایران؛ تمدن راه‌ها» کتاب متفاوتی است. از مباحث مطرح شده در این کتاب درمی‌یابیم که ایران به جای تشدید منازعات چگونه می‌تواند روابط بهتری با همسایگانش داشته باشد.