سرویس ادبیات خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): فاطمه نیروی آغمیونی به مناسبت فرارسیدن سالروز بزرگداشت صائب تبریزی در گفت‌وگو با ایبنا به معرفی آثار و شیوه شاعری این شاعر بزرگ سبک هندی پرداخت.

این نویسنده و پژوهشگر ادبیات فارسی با اشاره به اینکه مجموعه اشعار صائب را تا حدود 200 تا 300 هزار بیت نیز تخمین زده‌اند، عنوان کرد: از آثار صائب می‌توان به دیوان شعر اشاره کرد که شامل قصیده، غزل و مثنوی است وغزلیات  وی قسمت اصلی دیوانش را تشکیل می‌دهد.

وی با بیان اینکه صائب تبریزی در سبک هندی شعرسرایی می‌کرد، توضیح داد: سبک هندی از اوایل قرن یازدهم تا اواسط قرن دوازدهم به مدت 150 سال در ادبیات فارسی رواج داشت؛ سبکی که بعد از سبک حد واسط وقوع آغاز شد حاصل تغییر اوضاع اجتماعی و برپایی حکومتی نو با ایدئولوژی نوین بود حکومت صفویه ایدئولوژی مذهبی شیعه را ترویج می‌کرد و به شعر مدحی توجه نداشت. عدم درآمد از شعر مدحی باعث شد که شاعران جهت امرار معاش یا ثروت‌اندوزی به دربارهای هند روی آورند؛ زیرا آنجا هنوز به آیین قدیم بازار قصیده و مدح رونق داشت شاعران به طلب پول و به اصطلاح نظامی عروضی در طلب انتجاع به هند می‌رفتند و در دربارهای آنجا به مقام ملک‌‌الشعرایی دست می‌یافتند و پس از کسب شهرت و ثروت معمولاً به ایران بازمی‌گشتند. آشنایی با تفکرات هندوان و معارف آنان هم شاید تا حدودی در تغییر سبک دخیل بود.

نیروی آغمیونی در معرفی ویژگی‌های اشعار سبک هندی عنوان کرد: قالب شعر در سبک هندی تک بیت است نه غزل؛ در عین حال این ابیات با نخ قافیه و ردیف به هم وصل شده و شکل غزل یافته‌اند. ساختار بیت هندی چنین است که در مصراعی مطلب معقولی گفته و شعاری مطرح می‌شود و در مصراع دیگر با تمثیل یا رابطه لف‌و‌نشری متناظر یا تشبیه مرکب آن را محسوس می‌کند. به این ترتیب مهم‌ترین بحث سبک هندی درحقیقت حتی بیت هم نیست بلکه مصراع است.

وی یکی از ویژگی‌های سبک هندی را وجود الفاظ عامیانه عنوان کرد و گفت: یکی از دلایل آن رو آوردن طبقات مختلف مردم به شعر بوده که باعث شد زبان کوچه و بازار به شعر راه یابد واز طرفی سبب گسترش دایره واژگان در شعر شد.

این پژوهشگر ادبی افزود: شعر سبک هندی، معنی‌گرا و نه صورت‌گراست و شاعران به معنی بیشتر از زبان توجه دارند. شعر سبک هندی شعر مضمون است نه موضوع اما از آنجا که حد موضوعات رسمی شکسته شده هر موضوعی می‌تواند در ادبیات مطرح شود. نکته دیگر نیز ورود افکار ولغات مربوط به مذهب وآداب و رسوم هندوان است. تشبیه اساس این اشعار است ودیگر تمهیدات بلاغی را در این اشعار می‌توان دید.

وی در بیان جایگاه و مقام صائب توضیح داد: صائب هم در عصر و زمان خود در هند و ایران و روم شهرت بسیار یافت و این نام‌آوری بیشتر به سبب طرز ابداع و خواه به تقلید و یا به مناسبت موقع و مقام بوده است. نیک‌خویی وادب معاشرت و مجالست او نیز دراین امر بی‌اثر نبود و به همین علت است که چه در هند و چه در ایران محفلش محل اجتماع ادیبان و شاعران آزموده یا نوآزموده زمان و بزرگانی از طبقات مختلف بود و شعرهایش دهان به دهان و دست به دست می‌گشت و دیوان یا برگزیده‌ غزل‌هایش را به رسم ارمغان می‌فرستادند. خود او به درخواست بزرگان ایران و هند پیرامون 50 مجموعه از غزل‌های منتخب خود به دقت تصحیح کرده و بر آنها حاشیه‌هایی نگاشته و نزد آنان فرستاده است که هنوز نمونه‌هایی از آنها وجود دارد.

نیروی با تأکید بر اینکه صائب در نظر تذکره‌نویسان و ناقدان عهد خویش و بعد از خود تا به زمان ما به دو گونه ارزیابی شده، گفت: یک ارزیابی آنکه او را در مقام واقعی خود خواه به حد استحقاق و خواه به طریق میالغه ستوده‌اند و دیگری دسته‌ای که از وی مردی پریشان‌گوی و صاحب سخنی نابه هنجارساخته‌اند. حقیقت آن است که شیوه نو در سخنوری که بنیادش در شعر خواجه حسین ثنایی نهاده شده و سپس گویندگان دیگر در تقویت آن کوشیده‌اند درسخن صائب به کمال رسید. وی واضع و مبتکر این شیوه نیست بلکه تکمیل کننده آن است و نمونه عالی و زیبای آن را باید در دیوان غزل‌های صائب جست. در کلام او ناهمواری‌های شاعران هم‌عهدش را کمتر می‌بینیم. این نکته هم مسلم است که ظهور او سبب شد تا فرهیختگان سبکش که از توانایی وی بی‌بهره بودند دریافتن نکته‌ها و مضمون‌های باریک و گنجانیدن آنها در کلام رسا به نارسایی‌هایی گرفتار شوند و اندک اندک سخن عذب پارسی را به وضع بدی دچار کنند. وقتی نوبت به بنیان‌گذاران شیوه جدید در نیمه دوم از سده‌ دوازدهم رسید به جای آنکه مبالغه‌کاران یا ناتوانانی از نوآوران عهد اخیر صفوی را ملامت کنند به تواناترین آنان یعنی صائب تاختند و همه تقصیرها را بر عهده او نهادند و بعضی از بیت‌های او را که قابل عیب‌گیری است بهانه تخطئه وی قراردادند؛ در حالیکه صائب در غزل توانا بود و با آنکه بسیار گفته کمتر سخن قابل ایراد دارد.

وی در تبیین ویژگی‌های آثار صائب عنوان کرد: کلام صائب استوار و مقرون به موازین فصاحت و پر از مضمون‌های دقیق و فکرهای باریک و خیال‌های لطیف است و به‌ویژه در تمثیل توانا بوده است. کمتر غزل اوست که یا متضمن مثل‌های سائر نباشد و از اینجاست که شیوه خاص صائب را تمثیل دانسته‌اند. صائب را می‌توان شاعر مردمی به شمار آورد وجود اصطلاحات و تعبیرها و لغات عامیانه حاکی از این مطلب است. از تخیل، تشبیه، استعاره، کنایه و تمثیل در اشعار بهره گرفته است. مبتکر اسلوب معادله است و وجود عنصرخیال و بهره گرفتن از ضرب‌المثل از دیگر خصوصیت شعر وی به شمار می‌رود. اختصاص دیگر اشعار صائب، آوردن نکته‌های دقیق اخلاقی، حکمی، عرفانی و اجتماعی به حد وفوراست.