عبدالحسین کلانتری دبیر جشنواره در ابتدای این نشست جشنواره فارابی را تجلی عصاره فعالیتهای پژوهشگران حوزه علوم انسانی عنوان کرد و افزود: جشنواره فارابی محفلی است برای اینکه آثار ارزشمند این حوزه مورد ارزیابی قرار گیرد تا پایش جدی در این حوزه انجام و از این پژوهشگران تقدیر شود. همواره در وزارت علوم اهمیت ویژه ای در خصوص علوم انسانی وجود داشته و راه اندازی مرکز علوم انسانی و ارتقا و بازنگری در آیین نامههای این حوزه از کارهای انجام شده در مسیر همین اهمیت است.
دبیر جشنواره فارابی افزود: همواره نگرانیهایی در این وزارت علوم وجود داشته که ارزیابیهای حوزه علوم انسانی بهدرستی صورت نمیگیرد و اکنون با ارتقا و بازنگری این آییننامه امیدواریم علوم انسانی افقهای جدیتری را پیش روی خود داشته باشد.
کلانتری با اعلام اینکه امسال رقم جوایز فارابی نسبت به سال گذشته سه برابر و به اندازه جشنواره خوارزمی شده است اظهار کرد: تصمیم داریم تا میزان جوایز فارابی امسال با جوایز جشنواره خوارزمی یکسان شوند و در گام بعدی حمایت ویژه از پژوهشهای کاربردی در دستور کار این جشنواره قرار دارد.
دبیر جشنواره فارابی درباره علوم انسانی بیان کرد: علوم انسانی باید معطوف به مسائل کشور گام بردارد و خودش را توسعه داده و در حل مشکلات مردم آوردهای داشته باشد. امروزه بسیاری از مسائل روز جامعه با علوم انسانی رابطه تنگاتنگی دارند. علوم انسانی باید به حل مسائل کشور کمک کند. علوم انسانی است که میتواند راههای ارتقای سرمایه انسانی و اجتماعی را به خوبی ایفا کند. علوم انسانی است که باید فرهنگ تحمل و مدارا را رشد داده و فرهنگ پاسخگویی در بین مسئولین را ایجاد کند و انبوه مسائلی که ما با آن مواجهیم را حل کند.
او در انتها اظهار کرد: علوم انسانی باید دین خودش را به جامعه ادا کند و امیدواریم جشنواره فارابی این هدایتگری را داشته باشد و مشکلاتی که بر سر راه پژوهشگران این حوزه است بردارد تا در تحقق این اهداف گام بردارد.
حجت الاسلام رضا غلامی در این نشست با اشاره به اهداف برگزاری جشنواره فارابی گفت: هدف اصلی جشنواره بینالمللی فارابی که بدون اغراق، یکی از معتبرترین جشنوارههای علمی در عرصه علوم انسانی و اسلامی محسوب میشود، اولا، شناسایی برترین نظریات و نوآوریهای علمی در علوم انسانی و اسلامی ثانیا، معرفی آنها به جامعه علمی جهت استفاده و الگوبرداری و ثالثا، تشویق و حمایت معنوی و مادی از صاحبنظران و نوآوران برجسته است. در این جهت، طبیعی است که جشنواره بینالمللی فارابی، ضمن توجه خاص به موضوع کیفیت گرایی، بر روی برخی شاخصهای علمی که میتواند یک نظریه برتر یا نوآوری علمی را از کارهای علمی معمولی متمایز کند، تاکید دارد.
وی با بیان اینکه یکی از شاخصهای مهم در ارزیابی پژوهشهای علوم انسانی، مسئلهمندی محققین علوم انسانی و اسلامی است، گفت: ما کمتر دنبال تحقیقات موضوع محور هستیم. آنچه برای داوران پژوهشهای علوم انسانی و اسلامی حائز اهمیت است، قدرت محقق در مسئلهیابی و سپس، توانایی او برای شرح دقیق و عمیق مسئله یا گره علمیای است که محقق درصدد باز کردن آن است. در یک تحقیق کیفی، هر قدر مسئله یا گره علمی خردتر و جزئیتر باشد بهتر است. از طرف دیگر، در مسئله یابی، مهم انتخاب مسئلهای است که از بطن نیازهای مبتلابه کشور متولد شده باشد.
وی با بیان اینکه از هر بیست تحقیقی که در علوم انسانی و اسلامی انجام میشود، به سختی بتوان مسئلهمندی محقق و قدرت او در تبیین مسئله را احراز کرد، گفت: بعضی تصور میکنند که مسئله یعنی یک بخش کوچک از تحقیق که در ابتدای تحقیق تشریح شده و باب آن بسته میشود اما به نظر میرسد، بخش عمده یک تحقیق، توصیف و تبیین جزئینگرانه ابعاد و اضلاع گوناگون مسئله و نقاط پرچالش آن است. به بیان دیگر، توصیف و تبیین مسئله، بیش از هفتاد درصد از تحقیق را تشکیل میدهد و اگر به خوبی توصیف و تحلیل شود به طور طبیعی پاسخ از دل این توصیف و تحلیل متولد میشود.
غلامی اضافه کرد: شاخص بعدی، چارچوب نظری است. آن تحقیقی در علوم انسانی و اسلامی تحقیق واقعی است که از چارچوب نظری روشن و قویای برخوردار باشد. چارچوب نظری به مبانی و اصولی که از تحقیق حمایت میکند، شباهتهایی دارد اما لزوماً مساوی با مبانی نیست. البته در پرانتز عرض کنم که مبانی هرقدر هم که خود را به مرزهای قطعیت نزدیک کند، باز از مراتبی از نسبیت برخوردار است لذا در مبانی توقع قطعیت، توقع واقعبینانهای نیست. درواقع، چارچوب نظری تحقیق، آن اندیشه یا نظریه مادری است که تحقیق در مسیر آن شکل گرفته و در امتداد آن قابل توصیف است. به عبارت واضحتر، وقتی یک محقق وارد صورتبندی مسئله خود و سپس توصیف و تبیین مسئله میشود، این پرسش خودنمایی میکند که صورتبندی و شرح و تحلیل مسئله از چه نظریه مادری تبعیت میکند؟ خیلی از تحقیقات فاقد چارچوب نظری هستند و یا محقق نمیتواند چارچوب نظری منتخب خود را به درستی و به صورت متقن توضیح دهد.
وی با تاکید بر اینکه فرضیهمندی شاخص دیگری است که باید بر آن توجه ویژهای شود، گفت: این درست است که در نظر گرفتن فرضیه برای تحقیقات مروری و تتبعی، یا گونههایی از تحقیقات تفسیری و نه همه آنها، جایگاهی ندارد اما فرضیه جدای از حضور معنادار و سرنوشتساز در تحقیقات اثباتگرا میتواند در هر تحقیقی که پرسشهای مشخصی در آن مطرح باشد، به مثابه پاسخ یا پاسخهای محتمل به پرسشها در نظر گرفته شود. سپس، این پاسخهای محتمل، تک به تک مورد نقد روشمند قرار میگیرد تا نهایتا آن پاسخی که در برابر نقدها مقاومت بیشتری از خود نشان داد به عنوان پاسخ تحقیق انتخاب شود.
غلامی شاخص مهم دیگر در ارزیابی پژوهش های علوم انسانی را روششناسی عنوان کرد و گفت: در فلسفه هر رشتهای که از آن به فلسفههای علم یا فلسفههای مضاف هم تعبیر میشود، بعضی از روششناسیها از جهت علمی موجه محسوب میشوند و محققین متناسب با پرسش اصلی و پرسشهای فرعی خودشان، روششناسی کارآمدی را از بین روششناسیهای موجه در رشته خود انتخاب میکنند. محقق باید بتواند توضیح دهد که روششناسی منتخب خود تا چه حد در جهت پاسخگویی موفق به پرسشهای اصلی و فرعی او کارایی دارد.
رئیس دبیرخانه دائمی جشنواره فارابی با اشاره به موضوع فلسفه علم سخن افزود: در فلسفه علم جهانبینی حاکم بر روششناسی یا به تعبیر دیگر، گفتمان مسلط بر روششناسی مورد بررسی قرار میگیرد و یکی از معیارهای اصلی در موجه بودن روششناسی، سازگاری روش با جهان بینی یا گفتمان رایج است. بنابراین، روش شناسی یک عنصر تزئینی و تشریفاتی نیست بلکه نه فقط از ابتدا تا انتهای تحقیق مداخله دارد، بلکه توصیف و تبیین مسئله یا پاسخگویی موفق به مسئله را تضمین میکند. در برخی تحقیقات بر حسب نوع پرسشها به چند روش به صورت مجزا یا یک روش ترکیبی نیازمندیم اما این روشها نباید در انسجام تحقیق اختلال بهوجود آورد.
غلامی با بیان اینکه در اکثر تحقیقات علوم انسانی و اسلامی، در زمینه روش شناسی ضعف وجود دارد، گفت: این ضعف امر کیفیت تحقیقات را کاهش داده است. در حقیقت، روش شناسی، تناسبی با تحقیق ندارد، یا روش شناسی کارایی ندارد و یا روش شناسی در رگهای تحقیق سریان پیدا نکرده و حتی تحقیق، از نوعی بیروشی رنج میبرد.
غلامی شاخص دیگر در ارزیابی پژوهش های علوم انسانی را تبیین ادبیات علمی تحقیق عنوان کرد و گفت: ادبیات تحقیق یعنی اتمسفر علمی که تحقیق به آن تعلق دارد. محقق باید در تحقیق خود قادر باشد ادبیات علمی حوزه تحقیق را با همه سطوح و طبقاتی که در آن عینیت یافته، به دقت و با پرهیز از کلی گوییهای بیخاصیت تشریح کند. همچنین باید مرز علمی مرتبط با تحقیق را با جزئیات بیان کرده و فاصله تحقیق با مرزعلمی رشته ذی ربط را روشن نماید. بعضی ها ادبیات علمی را مساوی با پیشینه تحقیق تلقی میکنند اما من نسبت این دو با همدیگر را عموم و خصوص مطلق قلمداد میکنم چراکه تشریح ادبیات علمی چیزی فراتر از سابقه تحقیق به شمار میرود.
غلامی با بیان اینکه شاخص مهمی که کمتر از آن سخن به میانمیآید، آزادی محقق از تابوهای علمی است، گفت: محقق در مسیر نظریهپردازی، باید از هر آنچه او را از نگاه عقلانی و واقع بینانه دور می کند، یا هر آنچه به روش عقلی نقد پذیر نیست، فاصله بگیرد و تلاش کند تا خود را از تعصبات بیجا، هر قدر هم که در جامعه رواج داشته باشد، نجات دهد. علاوه بر این، یکی از مشکلاتی که بعضی از محققین با آن روبرو هستند، سیاستزدگی است. سیاستزدگی در تحقیق یعنی افتادن در فضاهای هیجانیِ سیاسی و تکیه دادن تحقیق به برداشت های سیاسی ناشی از جانبداریها و دلدادگیهای سیاسی که اغلب با آنکه روکشی از واقعیت را دارند اما واقعی نیستند و محقق را توصیف و تبیین روشمند پدیدههای اجتماعی باز میدارد.
وی مستندات تحقیق را شاخص دیگری عنوان کرد که نوع آن را روش شناسی تحقیق معین می کند و گفت: در کشور ما و در کارهای کتابخانهای، خوشبختانه پر استنادی رواج پیدا کرده اما برخی از محققین توجه ندارند که در برابر استنادات تحقیق خود مسئول هستند و به صرف ارجاع مدعیات جزئی به منابع متنوع، مسئولیت آنها درباره روایی تحقیق و نیز هماهنگی و انسجام محتوایی تحقیق از بین نمی رود. برای ارزیابان پژوهش های علوم انسانی این مهم است که منابع تحقیق چه نسبتی با چارچوب نظری و روش،شناسی تحقیق دارد؟ آیا در تحقیق جنبه ویترینی دارد یا محقق در شبکه فکری خود به آنها وابسته است؟ اینها جدای از بحث متجانس بودن منابع، اعتبار منابع و دسته اول بودن آنها و همچنین دقت در ارجاع دهی است که در جای خود اهمیت زیادی دارد.
غلامی با بیان اینکه پژوهش در علوم انسانی و اسلامی لزوما تالیف کتاب نیست، گفت: در یک کتاب علمی، انتظار می رود نتایج تحقیق بر اساس استانداردهای نگارش و تالیف منتشر شود ضمن آنکه در یک کتاب بنا نیست تا نقشه پژوهش تبیین شود بلکه نقشه پژوهش، در زیر پوست کتاب قرار دارد. بر همین اساس، شاخص های ارزیابی پژوهش در همه موارد، با شاخصهای ارزیابی کتاب یکسان نیست.
رئیس موسسه مطالعات فرهنگی و اجتماعی ادامه داد: معمولا در تحقیقات نظری از محقق انتظار داریم ضمن شرح افق پیش روی تحقیق، پیشنهادات خود را در جهت بسط و تکمیل تحقیق و اقتضائات آن بیان کند، اما در تحقیقاتی که جنبه کاربردی دارد، پیشنهادات، یا صورت دیگری از نتایج تحقیق و پاسخگویی به مساله است و یا ناظر بر نحوه بهره گیری از نتایج تحقیق در صحنه عمل است؛ البته تاکید می کنم که در این نوع از پیشنهادات، باید هر پیشنهاد مولود نتایج تحقیق باشد نه اینکه به تحقیق وصله شده باشد.
غلامی با تاکید بر اینکه جشنواره فارابی به دنبال شناسایی نظریات جدید است، گفت: نظریهپردازی با تتبعات علمی و کارهای مروری و دائرةالمعارفی نباید خلط شود. البته روشن است که تحقیقات مروری بسترهای لازم را برای نظریه پردازی مهیا می کنند، و در جای خود ارزشمندند، اما در آنها بنا نیست نظریه نویی ارائه شود.
وی تصریح کرد: در شمار کثیری از تحقیقات علوم انسانی و اسلامی که به صورت کتاب تالیف و منتشر میشود، نزدیک شصت درصد از کتاب و در مواردی بیشتر، به طرح و توضیح کلیات و مفاهیم و مرور دیدگاهها اختصاص پیدا می کند این در حالی است که محقق میتواند یا به منابع دیگر ارجاع دهد و یا با طرح مفروضات اساسی خود، از تکرار مکررات پرهیز کند.
غلامی بر ضرورت اینکه نظریه باید بتواند دانش تخصصی ذی ربط را با تحول روبهرو کند، تاکید کرد و افزود: این تحول یا به منزله ابطال یا نقد و از دور خارج کردن نظریات رایج در محیط دانش تخصصی است، یا به منزله اصلاح و تکمیل نظریات رایج قبلی، و یا در موقعیت ارائه نظریه جایگزین برای نظریه های ابطال و نقد شده است.
وی در پیان اظهار امیدواری کرد با تلاشهایی که در کشور در جریان است، روز به روز شاهد کیفیتر شدن تحقیقات در علوم انسانی باشیم ضمن آنکه کیفیتر شدن، مطمئنا از جهتی مقدمه نوآوری و از جهت دربردارنده نوآوری محسوب میشود.
وی با اشاره به اینکه جشنواره فارابی به دو بخش داخلی و خارجی تقسیم میشود، گفت: بخش داخلی جشنواره چهاردهم در حوزه آثار و تحقیقات به پانزده گروه علمی تقسیم میشود که شامل گروههای «اخلاق، ادیان و عرفان»، «تاریخ، جغرافیا و باستانشناسی»، «حقوق»، «زبان، ادبیات و زبانشناسی»، «علوم اجتماعی و علوم ارتباطات»، «علوماقتصادی، مدیریت و علوم مالی»، «علوم تربیتی، روانشناسی و علوم ورزشی»، «علوم سیاسی، روابط بینالملل و مطالعات منطقهای»، «علوم قرآنی، تفسیر و حدیث»، «فقه و اصول»، «فلسفه، منطق و کلام»، «مطالعات نظری فناوری اطلاعات، اطلاعرسانی و کتابداری»، «مطالعات انقلاب اسلامی و امام خمینی(ره)»، «مطالعات هنر و زیباییشناسی» و «مطالعات میانرشتهای» میگردد.
عباس زاده با بیان اینکه آثار مورد پذیرش جشنواره همچون ادوار گذشته، در چهار قالب اصلی قرار دارد، افزود: «کتاب پژوهشی» (واجد ویژگیهای یک پژوهش به معنای دقیق کلمه)، «گزارش اختتامیافته پژوهش» (طرح پژوهشی)، «رساله دکتری/سطح چهار حوزه» و «پایاننامه کارشناسی ارشد/سطح سه حوزه» شامل این چهار قالب اصلی میشوند.
عباس زاده اضافه کرد: با تصویب شورای سیاستگذاری جشنواره در دوره چهاردهم و با موافقت وزیر علوم، تحقیقات و فناوری، پایاننامه کارشناسی ارشد/سطح سه حوزه مشروط به احراز شاخصهای خاصی از قبیل چاپ پایاننامه به صورت کتاب، استخراج حداقل یک مقاله پژوهشی از آن و یا موارد دیگر مورد پذیرش خواهد بود. علاوه بر این با تصویب شورای سیاستگذاری در راستای تقویت علم دینی، پذیرش قالب «مقاله پژوهشی در موضوع علوم انسانی اسلامی» که در مجلات علمی مورد تأیید وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و حوزههای علمیه منتشرشده نیز افزوده شده است.
وی با اشاره به بخش ویژه جشنواره فارابی، افزود: جایزه شخصیت «پیشتاز» علوم انسانی و اسلامی که شامل اساتید و پژوهشگرانی است که فوت کردهاند، شخصیت «پیشگام» علوم انسانی و اسلامی که شامل اساتید در قید حیات هستند، نظریهپرداز برجسته، مترجم برتر از زبانهای خارجی به فارسی، انجمن علمی برتر دانشگاهی/حوزوی، و نشریه علمی برتر دانشگاهی/حوزوی اعطا خواهد شد.
عباس زاده در ادامه گفت: با تصویب شورای سیاستگذاری جشنواره در دوره چهاردهم و در راستای تقویت حضور ایران در عرصه بینالملل، بخش مترجم معکوس برتر از آثار پژوهشی از فارسی به زبانهای خارجی نیز افزوده شد. همچنین در راستای مشارکت حوزههای علمیه، موضوع انجمن علمی برتر حوزوی و نشریه علمی برتر حوزوی هم اضافه گردید. همچنین در کنار انجمن علمی برتر، قطب علمی برتر را نیز به این دوره جشنواره افزوده ایم.
وی با اشاره به بازه زمانی ثبت و انتخاب آثار در سامانه جشنواره فارابی گفت: آثاری که از ابتدای سال 1398 تا پایان اسفند 1400 یعنی بازه سه ساله منتهی به سال وقوع جشنواره که منتشر و یا پایان یافتهاند، میتوانند در این دوره از جشنواره شرکت کنند. زمان دریافت آثار دوره چهاردهم، از 27 شهریور تا 10 آبان سال 1401 تعیین شده است. ثبت آثار در سامانه جشنواره فارابی به نشانی www.farabiaward.ir و در دو قالب حقیقی(اشخاص) و حقوقی(مؤسسات و ناشران) انجام میشود.
وی در تشریح بخش بینالملل جشنواره چهاردهم بیان کرد: سوابق و آثار محققان خارجی که دارای تابعیت غیر ایرانی هستند در سه قلمرو «ایرانشناسی»، «اسلامشناسی» و «علم دینی» دریافت میشوند. در این بخش، دو قالب «شخصیت پیشرو» و «تحقیق برتر» هم خواهیم داشت. شخصیت پیشرو خارجی را در ادوار گذشته جشنواره هم گنجانده بودیم، اما تحقیق برتر خارجی واجد شرایط خاص، برای اولین بار در فرآیند جشنواره قرار میگیرد.
عباس زاده درباره واجد شرایط بودن شخصیت پیشرو خارجی برای حضور در جشنواره گفت: داشتن آثار علمی و مرجع، داشتن نوآوری درخور یا نظریهپردازی اثربخش، داشتن سابقه مؤثر در بسط و گسترش آموزش عالی، داشتن سابقه مؤثر در زمینه شاگردپروری و تأثیرگذاری علمی و عملی در مجامع بینالمللی.
دبیر شورای علمی جشنواره در ادامه درباره الزامات تحقیق برتر خارجی برای شرکت در جشنواره فارابی گفت: داشتن مسئله و چارچوب نظری مشخص، روشمندی و بینارشتهای بودن، داشتن رویکرد نقادی دیدگاهها و مکاتب مختلف در حوزه موضوعی، داشتن نوآوری درخور و داشتن الگو، نظریه اثربخش و نظام منسجم (در تحقیقات بنیادی) یا راهکار عملی و اجرایی ناظر به مشکلات موجود در تحقیقات کاربردی از شرایط پذیرش تحقیقات خارجی است.
عباسزاده با اشاره به اضافه شدن جایزه صلح و دوستی در دوره چهاردهم جشنواره فارابی گفت: در این دوره بنا به پیشنهاد برخی دستگاه های بین المللی و نظر مساعدت وزارت عتف، جایزه صلح و دوستی را به چهاردهمین دوره جشنواره اضافه کردیم. این جایزه در قالب چهار محور استقرار صلح جهانی و جنگ ستیزی، گفتگوی فرهنگها و تمدنها، گفتگوی ادیان و تقریب بین مذاهب اسلامی درنظر گرفته شده است. البته در محورهای فوق باید کار پژوهشی عمیق انجام شده باشد و کارهای ترویجی، سیاسی، دیپلماتیک و... موضوع جشنواره نیست.
وی ادامه داد: نظر به اینکه جشنواره بینالمللی فارابی، جشنوارهای علمی و پژوهشی است، لذا لازم است افراد نامزد برای دریافت جایزه مزبور، فعالیتهای علمی و پژوهشی درخور، عمیق و نوآورانه در محورهای فوق داشته باشند و فعالیتهای اجرایی از قبیل رایزنی و گفتگو و برگزاری جلسات، اقدامات ترویجی و رسانهای، اقدامات سیاسی و دیپلماتیک و مانند اینها مورد پذیرش نخواهد بود.
عباس زاده اضافه کرد: تحقیقات خارجی که در بازه زمانی از مارس 2019 تا پایان مارس 2022 یعنی بازه سه ساله منتهی به سال وقوع جشنواره چاپ شده باشند، مورد پذیرش خواهند بود.
وی در ادامه با اشاره به بخش دیگری از مصوبات جدید شورای سیاستگذاری جشنواره فارابی گفت: تاکنون که سیزده دوره از جشنواره برگزار شده است، رویه دبیرخانه جشنواره این بوده که نویسندگان و ناشران آثار داخلی به سامانه جشنواره رجوع نمایند و آثار خود را در آن ثبت کنند. این رویه باعث میشود تا استادان و پژوهشگران نخبه یا چهره که معمولاً چندان فرصت یا حوصله ورود به سامانه یا حتی شرکتدادن آثار خود در جشنوارهها را ندارند، عملاً در ادوار قبلی جشنواره غایب باشند و جشنواره از دریافت بخشی از آثار برتر کشور محروم شود. در راستای رفع این دغدغه و با تصویب شورای سیاستگذاری جشنواره در دوره چهاردهم، دبیرخانه به تنظیم و پیشنهاد راهکارها و تمهیداتی مبادرت نموده تا بهگونهای فعال، آثار ارزشمند را شناسایی، ثبت و در فرآیند داوری گروههای علمی جشنواره وارد کند.
عباس زاده تصریح کرد: همچنین در راستای کمک به پیشرفت علوم انسانی و اجتماعی در کشور و ایجاد انگیزه به منظور تولید علوم انسانی اسلامی- بومی، تأثیرگذاری هرچه بیشتر در فضای علمی و دانشگاهی کشور، ارتقای تراز علمی جشنواره در سطح بینالملل، بهرهگیری هرچه بیشتر از ظرفیت و توان علمی و مدیریتی- اجرایی دبیرخانه جشنواره و موضوع اعتلای جشنواره فارابی در دستور کار قرار گرفته و برنامههایی هم پیشبینی شده است.
وی در پایان سخنانش با تاکید بر اینکه ما به دنبال ارتقا و اعتلای جشنواره فارابی هستیم، گفت: از مهمترین برنامههای دبیرخانه جشنواره، شکلگیری یک شبکه نخبگانی از دانشمندان و پژوهشگران عرصه علوم انسانی و اسلامی در آینده نزدیک است که امیدواریم این موضوع محقق شود.
نظر شما