خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)  تازه‌ترین اثر از منشورات مرکز اسناد انقلاب اسلامی با عنوان «امنیت انسانی از دیدگاه امام خمینی(ره)» به‌تازگی روانه بازار کتاب شده است. این اثر به قلم سید محمدجواد قربی، در ۳۷۰ صفحه تالیف شده و چنانکه از عنوان کتاب پیداست، این تحقیق بر آن است تا مقوله «امنیت» را در منظومه فکری بنیانگذار کبیر انقلاب اسلامی بررسی کند. به بهانه انتشار این کتاب گفت‌وگویی با سید محمد جواد قربی داشته‌ایم که در ادامه می‌خوانید:

در ابتدا  بفرمایید، امنیت و امنیت انسانی در ادبیات سیاسی و مطالعات امنیتی دارای چه بار مفهومی، ابعاد وشاخص هایی است؟
امنیت انسانی یکی از ایده های نوین در مطالعات امنیتی است که در دهه اخیر بسیار برجسته است و طرح اولیه این ایده در اسناد و گزارش‌های سازمان ملل مطرح شد و بعد از آن، محققان و اندیشکده‌های امنیتی و روابط بین‌الملل به تبیین، تشریح و نظریه‌پردازی در باب آن پرداختند. امنیت انسانی نگرشی موسع و چندوجهی به امنیت است که برخلاف رویکردهای کلاسیک نظیر واقع‌گرایی، صرفاً امنیت را به معنای نبود تهدید برای مرزهای سرزمینی و دولت در نظر نمی‌گیرد بلکه دامنه تعریف امنیت را وسیع می‌داند. از این رو، گذار و تحول گفتمانی از امنیت سلبی به امنیت ایجابی را شاهد هستیم. در این رویکرد نظری، امنیت حدود و ثغور وسیعی در حوزه‌های مختلف مرتبط با نیاز انسان‌ها دارد. از این رو، دو کلیدواژه هراس و نیاز در مطالعات امنیت انسانی بسیار حائز اهمیت است.

به تعبیری، امنیت انسانی اعتقاد دارد نیاز انسان‌ها باید تامین شود و هراس از جامعه انسانی رخت بربندد. از این رو، امنیت انسانی را می‌توان رهایی فرد از هرگونه تهدیدی است که حیات، کرامت و حقوق وی را تهدید می‌کند و نوعی تاکید بر توانمندسازی افراد برای تحصیل حقوق سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و غیره است. لاجرم، در تعریف امنیت انسانی در مطالعات امنیتی و سیاسی باید به چند نکته توجه کرد؛ اول این‌که، امنیت انسانی تاکید بر ارتقاء امنیت برای همگان –جامعه انسانی- فارق از جنس، نژاد، دین، فرهنگ و غیره است و همه افراد فطرتاً دارای ارزش و کرامت هستند و دولت باید امنیت فراگیری را ایجاد نماید تا همه افراد یا شهروندان توانایی تعالی، رشد و شکوفایی استعدادها را داشته باشند. مسئله دوم این است که امنیت انسانی اشاره دارد «هسته حیاتی زندگی فرد در جامعه» باید حفاظ شود و در راستای گزینش راهبردهای ارتقاء امنیت شخصی، باید از شان و کرامت انسانی حراست کرد. اگر حفظ کرامت انسانی را لازمه توانمندسازی افراد در نظر بگیریم، آزادی از ترس و نیاز لازمه حقیقی گفتمان امنیت انسانی است و این مسئله در برخی از اسناد حقوق بین‌الملل مورد تاکید قرار گرفته است. مسئله سوم این است که امنیت انسانی تاکید دارد تمامی تهدیدات باید در جامعه مدیریت شود و حفاظت از افراد در برابر اشکال خشونت، منازعه، فقر، جنگ و غیره باید مورد توجه باشد.

زمانی از ابعاد امنیتی صحبت می‌شود، در رویکردهای کلاسیک و سنتی بیشتر تاکید بر امنیت مرزهای سرزمینی یا امنیت دولت محور می‌گردید اما مسئله ابعاد امنیتی در گفتمان امنیت انسانی نشان از «چند بعدی بودن امنیت برای جامعه انسانی» دارد و تمامی وجوه نیازهای انسان در این گرایش از امنیت مورد توجه بوده است و همین مسئله باعث شده است که امنیت انسانی را در امنیت موسع توصیف نمایند. امنیت انسان دارای هفت بعد است؛ امنیت سیاسی، امنیت اقتصادی، امنیت شخصی، امنیت زیست محیطی، امنیت غذایی، امنیت اجتماعی-فرهنگی و امنیت سلامت یا بهداشتی. این ابعاد نشان می‌دهد که حکومت‌ها زمانی می‌توانند ادعا نمایند که امنیت پایدار یا فراگیر را تحقق بخشیده‌اند که افراد انسانی در این حوزه‌ها دارای آرامش ذهنی و جسمی باشند و برای تحقق هر بعد از امنیت هفت گانه، دچار تهدید، هراس و ناامنی نشوند.
در باب شاخص‌های راهبردی امنیت انسانی باید عرض کنم که مفهوم امنیت انسانی براساس برخی شاخص‌های مفهوم معنا می‌یابد که بدون آنها تعریف و نظریه‌پردازی از امنیت امکان ندارد. این شاخص‌های راهبردی عبارتند از؛ توانمندسازی شهروندان، رهایی از نیاز، رهایی از هراس، هسته حیاتی زندگی افراد، کرامت و شأن انسانی، رفع فقر، محرومیت‌زدایی، آزادی، امکان مشارکت فعالانه، دوری از منازعه و جنگ، دسترسی مطلوب به غذا و امکانات بهداشتی، رفع مشکلات زیست محیطی، احترام به حریم شخصی افراد در حوزه‌های مختلف، رضایت برای مشارکت در امور مدنی و اجتماعی و مباحثی از این قبیل می‌باشد.

پرداختن به موضوع کتاب شما از آن جهت حائز اهمیت که به نظر می آید گاهی تصور شود که انسان در حکومت از ارزش و اولویت کمتری نسبت به ساختار برخوردار است اما به نظر می رسد که این اثر در نظر دارد تا به  اهمیت انسان در اندیشه سیاسی امام خمینی بپردازد لطفا در این باره توضیح دهید؟
باید عرض کنم تا مدت‌های زیادی گفتمان غالب در مطالعات امنیتی، امنیت دولت‌محور بوده است و نظریه‌پردازان کمتر به وجوه فردی امنیت ملی توجه کرده‌اند و کماکان عده‌ای از معتقدان به گفتمان کلاسیک و مضیق امنیت، تاکید بر امنیت ملی دارند و مباحث امنیت انسانی به مثابه اهمیت وجوه نیازهای انسان در جامعه و لازمه برون رفت از نیازهای فردی در تعریف امنیت را برنمی‌تابند. اما پیشرفت و توسعه مطالعات حقوق بشری منجر گردید تا مباحثی نظیر کرامت ذاتی افراد، اهمیت رهایی افراد از هراس و نیاز، حق امنیت برای همگان و غیره به توسعه مفهومی امنیت انسانی کمک شایانی کند و در دهه اخیر، رشد مباحث امنیت انسانی را شاهد باشیم. البته این مسئله را باید تاکید کنم که تاکید بر امنیت انسانی به معنای نادیده گرفتن امنیت ملی در تعریف کلان نیست بلکه نوعی تاکید بر اهمیت جایگاه انسان یا فرد در مطالعات امنیتی در ملاحضات تئوریک و همچنین لزوم توجه به نیازهای افراد در سیاستگذاری کلان امنیتی در جوامع مختلف به لحاظ پراگماتیستی و در عالم واقعیت است. این کتاب تلاش دارد نشان دهد که امام خمینی(ره) علاوه بر این که بر حفظ نظام سیاسی تاکید داشتند و تامین امنیت دولت را از مسئولان و مردم خواستار بودند، تاکید بر وجوه مختلف امنیت افراد بودند و مطالعه در صحیفه امام به وضوح نشان می‌دهد که حضرت امام(ره) به نیازهای مردم در حکومت اسلامی توجه دارند و رفع حوائج و نیاز افراد را از مسئولان خواستار هستند و همواره در برابر مشکلات و تهدیداتی که برای شهروندان وجود داشت، راهبردهایی برای توانمندسازی فرد و جامعه ارائه می‌دادند.

بنابراین، این کتاب تلاشی برای برجسته سازی یک بِعد مهم از اندیشه امنیتی امام خمینی(ره) است و خوانش منظومه فکری رهبر انقلاب اسلامی مبتنی بر ایده امنیت انسانی نشان می‌دهد که ایشان نه تنها بر امنیت مردم در ایران، بلکه امنیت همه ملت‌های آزاده فارغ از جنسیت، مذهب، قومیت و نژاد را مدنظر داشتند. قاعدتاً این کتاب برای اولین بار به مباحثی از وجوه و ابعاد امنیتی در منظومه فکری امام(ره) پرداخته است که تاکنون حتی نوشتارهای اینترنتی هم در آن خصوص وجود نداشته است و برای اولین بار در کتاب حاضر مورد توجه قرار گرفته است. برای این مدعا می‌توان به طرح مسئله امنیت غذایی، امنیت زیست محیطی و امنیت سلامت و بهداشتی در ادبیات امنیتی امام خمینی(ره) اشاره کرده که تاکنون در هیچ پژوهشی بررسی و تبیین نشده بودند.

یکی ازمهمترین مولفه هایی که در نظام های سیاسی و به ویژه در اندیشه امام خمینی مطرح بوده مبحث امنیت است. اساسا چرا از میان شاخص های این بحث امنیت انسانی را برگزیدید؟
مسئله صحیح و درسی مطرح فرمودید، باید اشاره کنم در باب امنیت از منظر امام خمینی(ره) آثار متنوعی در فرمت‌های کتاب، مقاله، نوشتار سیاستی، پایان نامه، رساله، نوشتار مطبوعاتی، تحلیل‌های ژورنالیستی و غیره منتشر شده است که هر کدام از زاویه خاصی به مقوله امنیت در اندیشه امام(ره) پرداخته اند اما این کتاب از زاویه جدیدی به مسئله امنیت پرداخته است و توانسته است با چارچوب سازی مفهومی، رویکرد نوین و خوانش جدیدی از امنیت در کلام و گفتار امام(ره) ارائه دهد که پیش از این وجود نداشت. البته این کتاب را من در سال 1392 نگارش کردم و با وجود گذشت هشت سال از زمان نگارش آن و ایجاد وقفه در انتشار این کتاب، اما کماکان موضوع و نحوه پرداختن به مقوله امنیت در آن از تازگی و بداعت برخوردار است و همانطور که در سوال قبلی اشاره کردم، مباحث مختلفی در منظومه فکری بنیانگذار کبیر انقلاب اسلامی نسبت با امنیت زیست محیطی، بهداشت و غذا مطرح شده است که تاکنون هیچ پرداختی نشده است و برای اولین بار، کتاب حاضر تلاش کرده است تا خلاهای موجود را تکمیل نماید. البته امید دارم پردازش مسائل جدید امنیتی در اندیشه و گفتار امام(ره) بعد از انتشار این کتاب و ارائه نگرش جدید به اندیشه های امنیتی ایشان، توسعه پیدا کند و سایر پژوهشگران به تقویت این مطالعات کمک کنند.

شاخص های کلیدی امنیت انسانی در اندیشه امام خمینی چیست؟
در باب شاخص‌های کلیدی امنیت انسانی در اندیشه امام خمینی(ره) باید عرض کنم امام خمینی(ره) مرجع امنیت را نه تنها اسلام و دولت اسلامی، بلکه تامین امنیت را فراگیر می‌داند تا جایی که امنیت همگانی باید مدنظر دولتمردان باشد و قوای سه‌گانه موظف به تدابیر و سیاستگذاری مناسب در حوزه ارتقاء امنیت شهروندان هستند. از این رو، تمامی نهادهای جامعه موظف به تامین امنیت شهروندان هستند و امام خمینی(ره) زمانی از واژه‌های مرتبط با امنیت جامعه صحبت می‌نمایند، تاکید به برخی مسائل راهبردی دارند که شامل مواردی به این قرار هستند: امنیت شهروندان یعنی آسایش و آرامش در جامعه رونق پیدا کند و همگی فرصت مشارکت عادلانه در سرنوشت سیاسی و اجتماعی خودشون رو داشته باشند. در عین حال، افراد به مثابه شهروند در حکومت انسانی این فرصت رو داشته باشند که استعدادهای خودشان را شکوفا کنند و دولت هرگونه مانعی که در این مسیر وجود دارد را مرتفع نماید. در عین حال، محرومیت‌ها در مناطق مختلف کشور از طریق توسعه عدالت از بین بروند و فرصت‌های برابر آموزش فراهم شود. زیرا از دیدگاه امام(ره)، به میزانی که سواد و آموزش در جامعه نهادینه شود، روند ارتقاء سلامت و ایمنی شهروندان افزایش پیدا می‌کند. البته یکی از شاخص‌های امنیت انسانی در گفتار امام(ره)، تامین رفاه و آسایش برای همگان است و در این مسیر واجب است که جان، مال و نوامیس مردم در برابر تهدیدات شایع و فراگیر حفظ شود و نادیده گرفتن آن یک آسیب جدی و تهدید محسوب می‌شود. نکته جالب در اندیشه امنیتی امام خمینی(ره) این است که افراد نه تنها در اجتماع باید آزاد، ایمن و فاقد تهدیدات باشند، بلکه در صورت بروز خطا و زندانی شدن، در آنجا هم باید کرامت و شان آنها حفظ شود و امنیت شخصی باید در راس برنامه‌های مدیران نهادهای نظامی و امنیتی باشد. علاوه بر این شاخص‌ها، امام خمینی(ره) به تمامی وجوه امنیت انسانی توجه داشت که بررسی ما در صحیفه امام نشان داد ایشان به امنیت سیاسی، امنیت اقتصادی، امنیت فرهنگی-اجتماعی، امنیت سلامت و بهداشتی، امنیت غذایی، امنیت شخصی و امنیت زیست محیطی توجه داشتند و در تمامی این حوزه‌ها، راهبردهایی برای توانمندسازی فرد و جامعه ارائه داده‌اند.