به گزارش خبرگزاری کتاب ایران‌(ایبنا)، به نقل از روابط عمومی خانه کتاب و ادبیات ایران؛ نشست بررسی «جایگاه تصویرگری در چرخه نشر» از سلسله نشست‌های تخصصی نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران با حضور علی هاشمی‌شهرکی، تصویرگر و داور جشنواره دوسالانه شیرازه و علیرضا گلدوزیان، تصویرگر کتاب کودک و نوجوان برگزار شد.

کتاب ارژنگ، قدیمی‌ترین اثر مصور
 
در ابتدای این نشست علی هاشمی‌شهرکی، با بیان اینکه بین دو کلمه تصویرگری و تصویرسازی عملا تفاوتی وجود ندارد، گفت: این مفهوم از قدیم برای مصور کردن متون، داستان‌ها، روایت و بیان مفاهیمی که در کتاب‌ها، دیوارها، بناها و... استفاده می‌شد، به کار گرفته شده است.
 
وی ادامه داد: قدیمی‌ترین آثار مصور در دسترس کتاب ارژنگ است. البته در طول تاریخ کشورمان تصویرگری در انواع شاهنامه‌ها، کتاب شعر و... ادامه پیدا کرده، سپس مقوله تصویرگری کتب داستانی برای کودکان عنوان و برای برقراری ارتباط در صنعت نشر فضای تصویری به‌جای فضای متنی مطرح شده است. چون با گسترش فضای مجازی و دیگر تحولات دنیا تصویری‌تر شده است.
 
روند شکل‌گیری هنر تصویرگری در ایران
در ادامه این نشست، علیرضا گلدوزیان با بیان این‌که سابقه تصویرگری در ایران به پیش از انقلاب اسلامی بازمی‌گردد، گفت: اولین ناشری که به‌صورت تخصصی در این حوزه فعالیت کرد کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان بود. بعد از آن ناشران دیگری هم در حوزه تصویرگری فعالیت کردند. البته، در آن زمان با نام تصویرگری از این هنر یاد نمی‌شد، رشته گرافیک هنوز شکل نگرفته بود و دانش‌آموختگان دانشگاه هنر و رشته نقاشی این تصویرها را می‌کشیدند.
 
وی با یادآوری نام اساتیدی چون پرویز کلانتری، فرشید مثقالی و بهرام خائف گفت: به‌تدریج این هنرمندان در جشنواره‌های جهانی شرکت کرده و جوایزی دریافت کردند، این روند امتداد پیدا کرد. در اواخر دوره پهلوی در دهه 40 این ماجرا به اوج خود رسید و پس از آن با وقوع انقلاب اسلامی نسل دوم هنرمندان تصویرگری متولد شدند.

گلدوزیان ادامه داد: تاریخچه تصویرگری در دهه 60، 70 و 80 شمسی رو به‌رشد بوده و به‌صورت جدی دانش‌آموختگانی که از دانشگاه‌ها فارغ‌التحصیل می‌شدند در سطح بین‌المللی جوایزی را کسب کردند. در هرحال، در این سال‌ها تصویرگری سینه‌به‌سینه و با سبک‌های شخصی افراد به نسل‌های بعدی منتقل شد.
 
وی افزود: در این میان، یکی از درخشان‌ترین دوره‌های تصویرگری کشور در حوزه بین‌المللی، دهه 80 است. در این دهه نسل سوم و چهارم تصویرگری، این فعالیت را به صورت حرفه‌ای و مستقل دنبال کرده، انجمن تصویرگران تاسیس شد و به شکل سیستماتیک فعالیت خود را آغاز کرد. در ادامه، رشته تصویرسازی به‌صورت یک رشته مستقل وارد دانشگاه‌های کشور شد.
 
معرفی انواع تصویرگری
 
هاشمی‌شهرکی با بیان این‌که در حوزه کتاب انواع تصویرگری به گروه سنی خردسال، کودک و نوجوان و بزرگسال تقسیم می‌شود، گفت: این سه دسته اصلی گروه سنی در حوزه تصویرگری کتاب است. فارغ از این تقسیم‌بندی، دسته‌بندی گسترده‌تری که شامل تصویرگری مد و لباس، فضای دیجیتال(شبکه‌های اجتماعی)، بازی‌های رایانه‌ای، انیمیشن، پوسترسازی، تبلیغات و... نیز وجود دارد.
 
وی تصریح کرد: همین‌طور که پیش می‌رویم شاخه‌های زیادی از این رشته مطرح می‌شود، چون دنیا تصویری‌تر شده است، بر حسب نیاز شاخه‌ها هم گسترده‌تر و دسته‌بندی‌ها مفصل شده‌اند. به عنوان مثال در کشورهای خارجی یکی از زیرشاخه‌های تصورگری طراحی نقش است. این در حالیست که در گذشته این حرفه منوط به مصورکردن کتاب‌ها بوده است.
چگونه به تصویر هویت می‌دهیم
 
گلدوزیان در ادامه این نشست در رابطه با هویت تصویرها اظهار کرد: برای پرداختن به تصویرگری در حوزه کتاب باید از ادبیات شروع کنیم. ادبیات کلاسیک معمولا به سه بخش کاراکتر، مکان و زمان تقسیم شده و هر داستانی با این فرم و شمایل آغاز می‌شود. حوزه تصویرگری در ساختار کتاب هم از همین قانون پیروی می‌کند. به این معنا که نخستین چیزی که یک ناشر حرفه‌ای از تصویرگر می‌خواهد این است که از نظر شخصیتی تصویری از شمایل کاراکتر بسازد. پس از تایید ناشر به حوزه فضاسازی و ترکیب‌بندی ورود پیدا می‌کنیم. در این میان ایده پوششی است که همه محیط را در برگرفته و نخ اتصال تمام فریم‌هاست.
 
هاشمی‌شهرکی نیز پیرامون این موضوع با بیان این‌که تصویرگر در خلق هر اثر از کدهایی استفاده می‌کند، گفت: استفاده از این کدها به این موضوع برمی‌گردد که چه مفهومی قرار است ارائه شود. سپس بر اساس آن، تصویری که حس مناسب را به مخاطب القا کند با استفاده از ترکیب‌بندی، طراحی، ترکیب رنگ، نورپردازی و ریتم داستان شکل می‌گیرد. در تصاویر رنگ‌های سرد و گرم عوامل تصویری هستند که قصه را روایت می‌کنند.
 
وی ادامه داد: گاهی قرار است کل روایت با یک فریم توضیح داده شود، در اینجا جنس عوامل تصویری که هنرمند استفاده می‌کند متفاوت می‌شود. تصویرگر از تمثیل و استعاره بهره گرفته و چون فرصتی ندارد که موضوع را باز کند از تصاویر و طرح‌های نمادین استفاده می‌کند. از این رو، این ماجرا مانند مورد قبلی از قانون یکدست و مشخصی پیروی نمی‌کند.

نقش کلیدی تصویر در نشر کتاب
 گلدوزیان با بیان این‌که تصویر به واسطه جذابیت‌های بصری که ایجاد می‌کند در راس ماجرا قرار می‌گیرد، بیان کرد: به‌ویژه در کتاب کودکان چون کودک انتخاب کننده کتاب است قبل از اینکه چیزی از محتوا بداند جذب تصویر می‌شود و این امتیازی است که کتاب می‌تواند از آن بهره ببرد تا توسط مخاطب انتخاب شده و در صدر پرفروش‌ها قرار گیرد.
 
هاشمی‌شهرکی نیز پیرامون این مقوله با بیان این‌که تصویرگری به شدت می‌تواند روی فروش یا عدم فروش یک کتاب اثر بگذارد، گفت: تجربه نشان می‌دهد کتاب‌های ترجمه با تصاویر خارجی بهتر از کتاب‌های تالیفی ایرانی به فروش می‌رود. مخصوصا اگر تصاویر این کتاب‌ها تصاویر انیمیشن‌های «والت دیزنی» باشد، بیشتر مورد اقبال قرار می‌گیرد.
 
وی ادامه داد: به این دلیل که مخاطبان که کودکان را شامل می‌شود به جهت تماشای انیمیشن متحرک این تصاویر، تجربه خوشایند و واقعی از آنها دارند و با شخصیت کتاب احساس نزدیکی می‌کنند. چراکه، در زمان خلق این شخصیت‌ها به جذابیت روان‌شناختی آنها برای کودکان توجه شده است و همین امر منجر می‌شود محصول در بازار به فروش رود. در حالی‌که تنها محصول انیمیشنی ایرانی که در بازار کتاب به اقبالی دست پیدا کرده، شکرستان است. بنابراین در این حوزه جای کار بسیاری وجود دارد.
 
 
این تصویرگر عنوان کرد: علاوه بر این، در حوزه نشر، کتاب‌ها برای گروه سنی مشخصی تعریف نمی‌شوند و همین ما را با مشکل مواجه می‌کند. به عنوان مثال در دیگر کشورها کتاب‌های کمیک استریپ برای نوجوانان تهیه می‌شود اما در ایران برای گروه سنی نوجوان متن، شعر و تصاویر سنگین تولید می‌شود و مخاطب اصلا با آنها ارتباط برقرار نمی‌کند. بنابراین، وقتی مخاطب با این آثار در بازار مواجه می‌شود دچار بلاتکلیفی شده و اقبالی به آن‌ها نشان نمی‌دهد.
 
او با بیان اینکه ناشران، مدیریت هنری درستی ندارند، گفت: باید متوجه باشیم که محتواها با هم متفاوت هستند. به‌عنوان مثال نوع محتوایی که در کتاب درسی ارائه می‌شود با محتوای کتاب داستانی متفاوت است. تصویرگران آموزشی تصویری خلق می‌کنند که به یادگیری کمک کند، از این رو، جنس کارشان فرق دارد. البته این بدان معنا نیست که هنرمندی که کتاب داستان کار کرده نمی‌تواند در حوزه آموزشی فعالیت کند.
 
نقش مدیران هنری در تصویرگری حوزه نشر
 
گلدوزیان در ادامه با بیان اینکه مدیران هنری موفقی در این حوزه فعالیت نکرده‌اند، اظهار کرد: مدیران هنری نتوانستند ناشر را مجاب کنند که از بخش فرهنگی حمایت کند. نیازسنجی در این حوزه اتفاق نیفتاده است و آنطور که باید حوصله به خرج نداده‌اند. درحالی‌که باید نظامی وجود داشته باشد که بر اساس آن ساختاری شکل بگیرد تا محتوای درست در کنار تصویر درست قرار گرفته و کار پیش برود.
 
او تاکید کرد: درحالی‌که مدیران هنری درک درستی از تصویرگری ندارند، انتخاب مناسبی هم نداشته‌اند. اینکه بگوییم در میان ناشران چقدر تمایل به همکاری با تصویرگران وجود دارد به عوامل زیادی از جمله اقتصادی، تحریم‌ها و فضای حاکم بر حوزه نشر کشور بستگی دارد.
 
احقاق حقوق تصویرگر جدی گرفته نشده است
 
هاشمی‌شهرکی در ادامه با بیان این‌که عموما احقاق حق و حقوق تصویرگر چندان جدی گرفته نشده است، گفت: همانطور که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نویسنده و مترجم را به‌عنوان تولیدکننده و صاحب اثر می‌شناسد، باید طراح و گرافیست را هم به رسمیت بشناسد. چون همه اینها در کنار هم در تولید کتاب نقش داشته‌اند. اما هنوز تصویرگر و گرافیست به عنوان صاحب اثر شناخته نمی‌شود.
 
وی ادامه داد: در حوزه نشر هیچ هویتی برای تصویر قائل نیستند در صورتی‌که در دنیا دو مدل خرید اثر وجود دارد، نخست خرید حق نشر و دیگری خرید مطلق اصل اثر که در هر دوی این مدل‌ها خریدار حق دخل و تصرف در تصویر را ندارد. اما در کشور ما وضعیت به گونه دیگری است. وقتی با این ذهنیت به کار نگاه می‌شود تصویرگری ارزشی در ساختار تولید کتاب ندارد. این باعث می‌شود در صنعت نشر کشور بازار کاری مریض و غیرحرفه‌ای برای تصویرگر به‌وجود بیاید.
 
این تصویرگر همچنین عنوان کرد: بنابراین، تا زمانی که در کشور بحث کپی‌رایت و حقوق مولف حل نشود این معضل‌ها برای تصویرگر، مترجم و مولف تکرار خواهد شد. در اغلب کشورهای پیشرفته هنرمند 20 تا 30 سال از هنر و خلاقیت خود استفاده می‌کند و پس از آن با بهره‌گیری از حق نشر و قوانین کپی‌رایت برای ادامه فعالیت خود و کسب درآمد استفاده می‌کند. اما در کشور ما وقتی هنرمند به سن بازنشستگی می‌رسد برای تامین معاش خود با مشکلات بسیاری مواجه است. این امر غیرمنطقی است اما در کشور ما وجود دارد.
 
گلدوزیان پیرامون این بحث بیان کرد: همین دغدغه‌های فکری باعث می‌شود تصویرگر تصمیم بگیرد با ناشران ایرانی کار نکند تا با بسیاری از مشکلات مواجه نشود. البته برخی از ناشران حرفه‌ای هستند و تمام حق و حقوق را رعایت می‌کنند. اما برخی از آنها حاضرند پول هنگفتی به تصویرگر درجه 5 خارجی بدهند اما حاضر نیستند برای یک تصویرگر درجه یک ایرانی هزینه کنند. این نشان‌دهنده این است که ناشران در برابر نویسنده، مترجم و تصویرگر خود را مسئول نمی‌دانند و فقط به حقوق مادی خود فکر می‌کنند. مجموعه این مشکلات باعث شده تا فعالان صنعت نشر همواره در پی مطالبه حق خود باشند.
 
صنعت نشر در حوزه کودک و نوجوان به ‌شدت مریض است
 
داور جشنواره دوسالانه شیرازه عنوان کرد: این باور برای ناشران وجود ندارد که محصولی که تولید می‌شود یک پروسه گروهی است. اگر این موضوع به‌صورت جدی برای‌شان مطرح می‌شد و به نظرات تمام افراد تیمی که در تولید کتاب دخیل هستند اهمیت داده می‌شد قطعا شاهد تولید محصولی با کیفیت بودیم. اما چون برخی ناشران غیرحرفه‌ای هستند و اصلا چنین چیزی برایشان تعریف نشده است و عملا نگاهشان به افرادی که با آنها کار می‌کنند حرفه‌ای نیست، نتیجه کار هم مثبت نخواهد شد.
 
علی ‌هاشمی‌‌شهرکی در پایان گفت: صنعت نشر در حوزه کودک و نوجوان به‌شدت مریض است و تعداد ناشران حرفه‌ای که در این حوزه فعالیت می‌کنند به تعداد انگشتان دو دست است. در این تعامل حتی قراردادی وجود ندارد؛ گاهی تصویرگر اثری خلق می‌کند و ناشر آن را نمی‌پسندد و به‌راحتی زحمات او نادیده گرفته می‌شود. ازاین‌رو، باید تضمین‌هایی برای این روابط تعریف شود. مثلا وزارت فرهنگ و  ارشاد اسلامی ناشر را ملزم کند تا برای گرفتن مجوز همراه با پی‌دی‌اف کتاب فرم‌های قرارداد را هم در سامانه بارگذاری کند. با این اقدام ساده یک نهاد رسمی به‌روشنی می‌تواند وضعیت را مدیریت و کنترل کند.
 
نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران تا هشتم بهمن‌ماه در سامانه tehranbookfair.ir ادامه دارد.