نام ایران مهم‌ترین کلان‌جای‌نام در تمدن غرب آسیاست که در عرصه‌های تاریخ، جغرافی، فرهنگ و سیاست مشهور است. تداوم کاربرد جای‌نام ایران طی دوهزاره اخیر در حالی که خاستگاه و ریشه آن را تا 3700 سال پیش می‌توان جستجو کرد، اهمیت این کلان‌جای‌نامه را در تمدن بشر نشان می‌دهد. ایرانی بودن نه از جنبه انتساب به کشور یا مرزهایی جدید با این نام، بلکه به عنوان مشخصه تمایز قومی یا فرهنگی، ریشه‌هایی دارد که برخی به دوران تاریخی هخامنشی و ماد و برخی به دوران اساطیری هندوآریاییان می‌رسد؛ اما تحولات دوره ماد و هخامنشی آغازگر پیدایش آگاهی جمعی جدیدی بود که در ایرانشهر ساسانی نمود پیدا کرد.
از آغاز دوران ساسانیان، ایران در چارچوب هویت سیاسی و مرتبط با نام کشور و حاکمیت بر قلمروی سیاسی سربرآورد و ایرانی بودن معنایی جدید و از جهاتی قابل مقایسه و نزدیک به هویت‌های ملی عصر مدرن یافت. احساس تعلق جمعی به مؤلفه‌های تمایز سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایرانشهر و آنچه هویت کهن ایرانی بود، در سراسر دوران اسلامی به شکل‌های گوناگون تداوم یافت.
کتاب «سرگذشت نام ایران» از شش گفتار شکل یافته که ابتدا ریشه‌های تاریخی نام ایران بررسی شده و در گفتار دوم به بررسی آریا در ادبیات ودایی و اوستایی پرداخته شده است. در گفتارهای سوم و چهارم به ترتیب آریا در دوره ماد و هخامنشی و در دوره‌های اشکانی و ساسانی بررسی شده و در گفتار پنجم نیز نام ایران در دوره اسلامی تبیین شده است. گفتار پایانی کتاب به نتیجه‌گیری مباحث مطرح‌شده اختصاص دارد.
نوشته‌های این کتاب می‌توانند برای دیگر پژوهش‌های تاریخی، اجتماعی و تاریخ سیاسی ایران نیز کارساز باشند. شواهد ارائه‌شده در این کتاب از دوره باستان تا دوره معاصر را پیش می‌آیند تا روایت یکپارچه‌ای به دست دهند و بیش از سه هزار و پانصد سال تاریخ را دربر می‌گیرند. این شواهد از منابع به زبان‌ها و خط‌های گوناگون از جمله چند زبان باستانی گردآوری شده است.
نخستین گروه ایرانیان که به سرزمین‌های میان خزر و خلیج فارس رسیدند، ایرانیان غربی شامل مادها و پارس‌های بودند. آنان در اواخر هزاره دوم و اوایل هزاره اول پیش از مسلاد به غرب و جنوب فلات ایران رسیدند. کمی بعد از آنان دیگر ایرانیان به نواحی شرقی فلات ایران رسیدند و از مرو و بلخ تا بلوچستان ساکن شدند. نشانه‌های حضور مادها و پارس‌ها در مرکز و غرب ایران از نیمه دوم قرن نهم پیش از میلاد در کتیبه‌های آور بازتاب یافته و نشان می‌دهد مادها و پارس‌ها در محدوده ری و کاشان تا کرمانشاه و از دریاچه ارومیه تا فارس حضور داشته‌اند.
اسناد نوشتاری کم‌شماری از ایران باستان برجای مانده است اما مهم‌ترین آنها، سکه‌ها و سنگ‌نبشته‌های دولت‌های هخامنشی، ساسانی و کوشانی است که همگی نمود آریایی ـ ایرانی دارند؛ به‌طوری که صورت‌هایی از واژه «آریا» یا «ایران» در آنها ذکر شده است. مجموعه‌ای از نوشته‌ها و کتاب‌ها به زبان اوستایی و زبان‌های ایرانی میانه نیز برجای مانده است که شامل کتاب اوستا و نوشته‌های دینی زردشتی، مانوی، مسیحی و بودایی و برخی کتاب‌های غیردینی فارسی میانه است. در این نوشته‌ها نیز با وجوه گوناگون جغرافیایی، دینی، اساطیری و سیاسی واژه آریا یا ایران روبه‌رو هستیم.
آریایی بودن در دوره ماد و هخامنشی وجه مشترک هویت طوایف ایرانی بوده است و آگاهی آنان از این هویت، در آثار و گزارش‌های تاریخی نمود یافته است. نام ایران از همان هویت مشترک ایرانیان برخاست و در دوره ساسانی به نماد اتحاد در برابر روم تبدیل شد. نقش برجسته شاپور اول، دومین پادشاه ساسانی، در حالی که سوار بر اسبی باشکوه است و والرین امپراتور روم در برابرش زانو خم کرده است، به همراه کتیبه مفصلی بر دیوار کعبه زردشت که ماجرای پیروزی شاپور بر روم را به زبان یونانی و دو زبان ایرانی پارسیگ و پهلوانیگ روایت می‌کند. تصویر تولد «نام ایران» در ادبیات سیاسی جهان است. سقوط ساسانیان خللی در آگاهی ایرانیان از ایرانی بودن و نام سرزمین‌شان ایران پدید نیاورد، آنچنان که نوشته‌های فارسی و دیگر منابع دوره اسلامی طی هزار سال به طور پیوسته دربردارنده نام ایران بوده‌اند.
یکی از مولفه‌های موثر بر هویت ملی یک کشور، نام آن کشور است که در ایجاد، حفظ، یکپارچگی و وحدت ملی آن کشور تاثیرگذار است. هویت ملی ایرانی شامل چهار مولفه اصلی سرزمین، تاریخ، فرهنگ و حکومت است. در این کتاب به این مساله اشاره شده که نام ایران با همه چهار مولفه هویت ملی و اجزای آن پیوندهای تاریخی دارد. ممکن است در دوره مدرن، دیدگاه‌های ناقص، یکسویه یا افراطی، افق نگاه به نام ایران را برسازد و معانی تاریخی ایران، ایران زمین و ایرانشهر را دچار آشفتگی کند.
نام‌های جغرافیایی یا جای‌نام‌ها واژگانی هستند که از دیدگاه زبان‌شناختی، تاریخی، جغرافیای تاریخی و پژوهش‌های فرهنگی و سیاسی دارای اهمیت‌اند. توپونیمی یا جای‌نام‌شناسی به بررسی علمی جای‌نام‌ها از ابعاد مختلف پرداخته و آنها را با محوریت زبان‌شناسی تاریخی و در نظر گرفتن اطلاعات تاریخی و جغرافیایی بررسی می‌کند. جای‌نام‌شناسی همچنین جای‌نام‌ها را از نظر نوع، خرد یا کلان بودن و ساختار صرفی را طبقه‌بندی می‌کند. آگاهی‌های به دست آمده از پژوهش‌های جای‌نام‌شناختی، ارزش جای‌نام‌ها را آشکار می‌کند و ابعاد مختلف‌شان را می‌نمایاند.
شناخت تاریخ خود واژه و تاریخ مرتبط با مکان جغرافیایی از نتایج مهم جای‌نام‌شناسی است؛ زیرا هر جای‌نام از نظر زبان‌شناختی، معنی و تاریخ ویژه خود را دارد و هیچ جای‌نامی بی‌معنی نیست. زبان‌شناسی تاریخی از طریق ریشه‌شناسی درزمانی پژوهشگر به معنای متقدم یا معنای تاریخی جای‌نام‌ها می‌رساند. جای‌نام‌های تاریخی به دلیل نگهداشت اطلاعات تاریخی در خود، در زمره میراث تاریخی و فرهنگی بوده و پاسداشت آنها، حفظ میراث تاریخی برداشت می‌شود.
چگونگی پیدایش و تکوین نام ایران، معنای تاریخی واژه ایران و آریان، شواهد نوشتاری برجای‌مانده از نام ایران در منابع مکتوب و مفهوم برخی واژگان مرتبط با آن از جمله آریا و عراق، موضوعاتی است که این کتاب به آنها می‌پردازد. نویسنده کوشیده بنیان مباحث، متن‌ها و شواهد دست‌اول تاریخی و قول صاحب‌نظران جهانی باشد.
«سرگذشت نام ایران» نوشته محمدمهدی احدیان در 462 صفحه، شمارگان 500 نسخه و قیمت 75 هزار تومان از سوی انتشارات آوای خاور منتشر شد.
نظر شما