کتاب شرح می‌دهد که از سال ۱۳۱۰ که با چاپ «اوسانه» صادق هدایت، ایرانیان آگاهانه به پژوهش در مردم‌شناسی و فرهنگ عامه پرداختند، تا امروز، هشت دهه سابقه پژوهش دولتی مبتنی بر بودجه دولت در مراکز پژوهشی دولتی و دانشگاهی کشور به عناوین مختلف در این حوزه تلاش کرده‌اند و نهایتا اینگونه تعبیر می‌کند که مردم‌شناسی و فرهنگ مردم تحت تأثیر گفتمان مشروطه و در همنشینی پژوهشگران ایرانی با شرق‌شناسان مورد توجه قرار گرفت و دولت پهلوی نیز ناگزیر در سال ۱۳۱۴ به طور رسمی بدان پرداخت.
در ادامه این پرسش را مطرح می‌کند که پس از نزدیک به یک سده تلاش کارکرد مردم‌شناسی در ایران چه بوده؟ و تا چه اندازه توانست اهداف پدیدآورندگان خود را تحقق بخشد؟
در تعریف مردم‌شناسی نیز می‌خوانیم: «گذشته از لفاظی‌ها و تحدید حدود قلمرو دانش‌ها و مفاهیمی چون فولکلور، توده‌شناسی، فرهنگ عامه، مردم‌شناسی، نژادشناسی، انسان‌شناسی و ...، این بخش از علوم اجتماعی که به مطالعه فرهنگ جاری در میان مردم می‌پردازد، زیر هر نامی که بررسی و مطالعه شود، امری است که با هویت جامعه پیوند دارد. گنجینه‌ای غنی از داده‌های ارزشمند است که اگر درست گردآوری، مطالعه و ثبت شود، می‌تواند در شناخت بهتر هر ملتی رهگشا و در برنامه‌ریزی‌ها و سیاست‌گذاری‌های فرهنگی جامعه مفید و مؤثر باشد.»
مولف معتقد است در شرح مسیری که مردم‌شناسی ایران طی کرده ما در زیر عنوان نهادها با شخصیت‌ها روبرو هستیم و خوب یا بد آنچه در دست است، حاصل تلاش افراد است نه کارکرد سازمان‌ها و تشکیلات. به عبارت دیگر در این میانه نام شخصیت‌هایی مثل جمال‌زاده، هدایت، بهار، کوهی کرمانی، صبحی، رشید یاسمی، فروغی، هانیبال، صادق کیا، انجوی، فره‌وشی، شاملو، خلیقی، احسان نراقی، بلوک‌باشی، میرشکرایی، علی آذری و ... پررنگ‌تر و شناخته‌شده‌تر از سازمان‌های مربوطه‌اش هستند.
چرا که به زعم کتاب، این افراد تیرک اصلی هر جریان و موحد جنبش و توسعه هر مقطع این سازمان‌ها و نهادها بوده‌اند و چون رفته‌اند، فعالیت‌ها هم فروکش کرده است و چون میراث آنان منتسب به شخص بوده، مدیر بعدی و جریان جایگزین همواره بدان به چشم تحقیر و میراث رقیب نگریسته و خود را نیازمند مراجعه بدان ندانسته است.
نویسنده سعی کرده در این اثر نمونه‌های بسیاری از ادبیات نوین در روزگار مشروطه تا پهلوی را گردآوری کند که دربردارنده رویکرد ناخواسته به فرهنگ مردم هستند و همین محور و تلاش‌های ناآگاهانه در سنت ادبی و ادبیات نوین ایران موضوع اصلی اولین گفتار کتاب است.
در بخشی از گفتار دوم کتاب درباره داستان‌نویسی و پیدایش دانش فرهنگ مردم و مردم‌شناسی به‌ویژه در آثار جمال‌زاده و هدایت نیز می‌خوانیم: «رشد نوگرایی در میان نسل جوان و گرایش آنها به فعالیت‌های فرهنگی با اهداف میهن‌پرستانه که در قالب پرتوافکنی بر گذشته‌های درخشان کشور برای ایجاد خودباوری در ملت و نیز توصیف اوضاع پریشان روزگار صورت گرفت، زمینه روی‌آوری روشنفکر را به تجربه دیگری در پهنه ادبیات فارسی فراهم آورد. این تجربه که زیر نام «ادبیات داستانی» از آن یاد می‌شود، چه از نظر فنی و چه به سبب انگیزه روی‌آوری بدان، سخت وام‌دار ادبیات فرنگی است.»
همچنین گفتار کتاب سوم به بررسی بنیاد فرهنگستان پرداخته که از نگاه مولف بنگاه مردم‌شناسی است چراکه نمود عینی و نخستین اجرا از برنامه‌هایی است که به منظور حفظ و گسترش زبان فارسی یا بارزترین عنصر هویت‌بخش ملت پدید آمد. نویسنده در گفتار چهارم، کتاب به سرگذشت موزه مردم‌شناسی در سال‌های ۱۳۱۵ تا ۱۳۳۵ گریزی زده و یادآور می‌شود که از جمله دستاوردهای ارزشمند بنگاه مردم‌شناسی موزه آن بود که هم سرآغاز فعالیتی شد که بیش از هفتاد است جامعه ما را تحت تأثیر قرار داده و هم بقایای آن تا روزگار ما با همه فرازوفرودش پابرجاست.
گفتار پنجم کتاب نیز به فعالیت‌های «اداره فرهنگ عامه» در دهه سی و چهل و تأثیر دکتر صادق کیا در این بحث مردم‌شناسی اختصاص داده شده است. نهایتا در گفتار پایانی، بررسی مرکز مردم‌شناسی و کارنامه محمود خلیقی در دهه ۵۰ مورد توجه قرار گرفته است.
سرفصل‌های کتاب عبارتند از: تلاش‌های ناآگاهانه در سنت ادبی و ادبیات نوین ایران (ادبیات مشروطه)، داستان‌نویسی و پیدایش دانش فرهنگ مردم و مردم‌شناسی (جمال‌زاده و هدایت)، نخستین فرهنگستان و بنگاه مردم‌شناسی (روزگار پهلوی اول)، سرگذشت موزه مردم‌شناسی (۱۳۱۵ ـ ۱۳۳۵)، اداره فرهنگ عامه و میراث دکتر کیا (دهه ۳۰ ـ ۴۰) و مرکز مردم‌شناسی و کارنامه محمود خلیقی (دهه ۵۰).
کتاب «تاریخ مردم‌شناسی و فرهنگ مردم ایران در روزگار پهلوی» با گردآوری و تالیف حمیدرضا دالوند، در ۳۹۸ صفحه، با شمارگان ۱۰۰۰ نسخه و به قیمت ۵۱۰۰۰ تومان از سوی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی منتشر شده است.
نظر شما