عبدالحسین نوایی از پیشگامان تصحیح به شیوه مدرن ایران بود و آن‌‌هایی که محسن جعفری‌مذهب را می‌شناسند می‌دانند او فردی جستجوگر بود و علاقه‌مند به حوزه کاری‌اش. بر سر اثبات عقایده‌اش کوتاه نمی‌آمد، حتی با نام مستعار مقاله‌اش را می‌نوشت.
در ابتدای مراسم الهام ملک‌زاده، مدیر گروه تاریخ فرهنگی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با اشاره به گرامیداشت دو پژوهشگر فقید عبدالحسین نوایی و مرحوم محسن جعفری‌مذهب گفت: این دو بزرگمرد به تاریخ و فرهنگ ایران خدمات بسیار کردند و برای پژوهشگاه بسیار ذی‌قیمت است که امروز برای این دو بزرگداشت برگزار کند.
او سپس به جایگاه علمی مرحوم عبدالحسین نوایی اشاره کرد و افزود: از اوائل انقلاب مشروطه که شماری از ادیبان و دانشوران ایرانی با ایران‌شناسان اروپایی آشنا شدند و باب مراوده و مکاتبه بین آنها گشوده شد، کسانی از جمله علامه محمد قزوینی، سید حسن تقی‌زاده، محمدعلی فروغی و امثالهم روش‌های نوین ادبی و تاریخ‌نویسی را و تصحیح متون گذشته را آموختند و در ایران رواج دادند. به این ترتیب نسلی از ادیبان تاریخ‌نویس در عرصه فرهنگ ایران ظاهر شدند که یکی از شاخص‌ترین و برجسته‌ترین آنان، شادروان عباس اقبال بود که افزون بر خدمات فراوانش، موفق به تربیت ادیب تاریخ‌گری شد به نام عبدالحسین نوایی.
مدیر گروه تاریخ فرهنگی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی افزود: دکتر نوایی افزون بر عباس اقبال، از درس استادان بنام و برجسته آن روزگار از جمله استاد بدیع‌الزمان فروزانفر، میرزا عبدالعظیم خان قریب و احمد بهمنیار بهره‌ها برد و چنان که خود گفته است از لطف و محبت آنان برخوردار شد و آنچه درباره فرهنگ ایران آموخت حاصل تلاش و زحمت آنها بود.
ملک‌زاده با بیان اینکه نوایی اهمیت تاریخی زیادی برای اسناد و مدارک آرشیوی و غیر آرشیوی قائل بود، گفت: نوایی با تتبع در اسناد گامی بزرگ در بهره‌گیری از اسناد در تاریخ‌نگاری برداشت. او معتقد بود برای نوشتن تاریخی نزدیک به حقیقت و آنچه روی داده است در حد امکان باید از اسناد آرشیوی استفاده کرد. خوشبختانه بر اثر تلاش دکتر نوایی و دیگر سندپژوهان معروف و غیر معروف، هم‌اکنون سندشناسی و سندپژوهی جای بسیار مهم و درخوری در پژوهش‌های تاریخی پیدا کرده و بسیاری از استادان تاریخ معاصر، دانشجویان خود را به استفاده از اسناد آرشیوی ترغیب می‌کنند و از این رو از دهه 1370 به این سو پایان‌نامه‌های فراوانی در سطح کارشناسی ارشد و دکتری نوشته شده‌اند که پایه و مایه اصلی آنها اسناد آرشیوی هستند.
او در پایان گفت: سال‌های آخر حیات دکتر عبدالحسین نوایی به مانند همیشه به مطالعه و نوشتن سپری شد و کار بر چند پژوهش عظیم که از آن جمله القاب قاجار بود و بالغ بر هزاران فیش از القاب این دوره را با تکیه بر منابع و مآخذ و حافظه قوی خود به رشته تحریر درآورد. بالاخره شدت بیماری از حدت تکاپوی علمی وی کم کرد و توان قلم دست گرفتن نیز از وی سلب شد. غلبه بیماری و ضعف ناشی از آن، نوایی را حلیف الفراش بیمارستان نمود و سرانجام در 16 مهر 1383 جان به جان آفرین تسیم کرد. تخصص دکتر نوایی در تاریخ بود و هیچگاه ادعای همه چیز دانی که امروزه فضای علمی را به سخره گرفته است نکرد.
جعفری مذهب هیچ بخلی در علم‌آموزی نداشت
در ادامه مراسم جواد نیستانی، عضو هیئت علمی باستان‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس و از دوستان زنده‌یاد محسن جعفری مذهب درباره این استاد فقید بیان کرد: مرحوم جعفری مذهب باهوش و پیش‌رو بود. عبدالحسین آذرنگ کتابی دارد با عنوان «استادان و نااستادانم» و دکتر جعفری مذهب حق استادی به گردن بسیاری داشت. یاد می‌داد و هیچگونه بخلی نداشت. او سکه خوانی را می‌دانست و کسی می‌تواند دانش سکه‌ها را بداند که طبقه‌بندی نوشته‌ها و آیات، تاریخ ضرب سکه و نظام پولی را بداند.
او ادامه داد: در سال 70 دکتر جعفری‌مذهب درباره معناشناسی صحبت کرده است. او معتقد بود در حوزه نظام پولی، اقتصاد بر پایه پول است نه مبادله کالا به کالا و می‌توانیم از روی متون و نتایج آزمایشگاهی منطقی برای این موضوع داشته است و مدیون آموزش‌های خوب او در زمینه سکه‌شناسی هستیم.
تأکید بر امانت‌داری نوایی در تألیف کتاب
نیلوفرکسروی، پژوهشگر و از شاگردان دکتر عبدالحسین نوایی سخنران بعدی مراسم بود که درباره این استاد فقید تاریخ گفت: دکتر نوایی از استادان جدی ما بودند. دکتر نوایی شخصیتی پایند به اخلاق بود. از روش تحقیق فوق‌العاده عالی و ساده‌ای برخوردار بود. عمده‌ترین ویژگی او سادگی بود. استاد بیست هزار سند را کار کرد که همه آنها به چاپ رسیده‌اند. ایشان معتقد بود تاریخ باید روان باشد و افراد عامی به راحتی از آن استفاده کنند.استفاده از هر نوع اجرایی را قبول نداشت.
او ویژگی برجسته نوایی را صداقت خواند و گفت: چیزی که ما در سند می‌خوانیم امانت‌داری فردی است که کتاب را نوشته و ما حق دخل و تصرف نداریم اگر قرار است چیزی را اضافه کنیم داخل کروشه باشد تا خواننده بداند بهتر است اضافه شود. او همیشه اسامی کامل کتاب را در تعلیقات می‌آورد.
این پژوهشگر با بیان اینکه نوایی بر یک دوره تاریخی متمرکز می‌شد گفت: نوایی تاریخ ایران را متن یکپارچه می‌دید و به تمام آنها آگاهی داشت ولی در یک دوره تاریخی متمرکز می‌شد و بیشترین تأثیر را از تاریخ معاصر می‌گرفت. نوایی معتقد بود نباید یک پژوهشگر از جایی که ایستاده مطالب را مورد داوری قرار دهد. اعتقاد داشت تاریخ ایران باید از نو نوشته شود.
کسروی به دیدگاه نوایی درباره تصحیح متن اشاره کرد و گفت: مصحح قبل از شروع کار باید نسخه‌های دیگر را دیده باشد و نسخه اصل را پیدا کند. لغات سخت، اماکن جغرافیایی، آیات و تمثیل و مثل را بداند. دکتر اعتقاد داشت تاریخ یک رشته بینابینی است و ما برای اینکه تاریخ یک دوره را بدانیم باید ادبیات، جغرافیا و سیاست واقف باشیم. باید رجال هر دوره نسبت اسناد آن دوره مورد بررسی قرار گیرد.
نوایی نوآور در دانش
صفورا برومند، عضو هیئت علمی تاریخ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی دیگر سخنران این مراسم بود درباره زنده‌یاد دکتر عبدالحسین نوایی گفت: نسل جدید دانشجویان ما میراث را درک کرده بودند و به آیندگان رساندند. متأسفانه نسل جدید از قوانین غافل هستند و استادان و دانشجویان به کردارها و تصورتی دست می‌زنند که به تحریف تاریخ منجر می‌شود. از دوره دانشجویی از دانش ایشان بهره‌مند شدم و فروتنی در حضرت استاد را در هیچ شخصی ندیدم.
او در ادامه درباره مرحوم محسن جعفری‌مذهب گفت: مرحوم جعفری‌مذهب هم درباره تاریخ مسیحیت و هم مطالعات سکه‌شناسی از دانش بسیاری برخوردار بود. در حوزه‌های دانش نوآور بود. بخش عمده توانایی‌هایش در حوزه سکه‌شناسی بود. البته او دانش فراوانی در کاغذ و مختصات کاغذ در طول تاریخ داشت.
جعفری مذهب از سکه به متون تاریخی می‌رسید
در ادامه سعید سلیمانی، سکه‌شناس و از همکاران مرحوم جعفری‌مذهب با بیان خاطراتی از او گفت: ما مطالعات زیادی در زمینه سکه‌شناسی با مرحوم جعفری‌مذهب انجام دادیم. آن زمان چون اینترنت و کپی رنگی نبود به موزه‌ها می‌رفتیم و عکس می‌گرفتیم. ایشان شخصی خونگرم، بشاش و با ارزش بود. اشتراک ما این بود که تاریخ را با سکه‌ها می‌دانستیم و اختلافمان هم این بود که او از متون تاریخی به سکه می‌رسید و من از سکه به متون تاریخی می‌رسیدم.
سپس سید سعید میرمحمدصادق، پژوهشگر تاریخ درباره نثر دکتر نوایی گفت: نثر نگارش نوایی، با تکیه بر مستندات تاریخی، داستان گونه با بهره‌گیری از مثلها، کنایات، اشعار، آیات و روایات شکل گرفته و نمونه‌ای از این نثر جذاب را می‌توان در کتاب ایران و جهان که در سه جلد تالیف شده مشاهده کرد. او به جهت اینکه وضعیت جامعه را برای خواننده روشن کند از قالب داستان‌های کهن استفاده کرده و مطالب تاریخی و مستند خود را عرضه می‌کند، سال‌های پیری و شکسته دلی، یکی از بخش‌های کتاب ایران و جهان (ج ۲) است که با بررسی آن به خوبی متوجه می‌شوید که استاد نوایی چگونه از مستندات تاریخی بهره برده و چهار سال آخر حکومت ناصرالدین شاه را با کلمات و جملات در ذهن خواننده به تصویر کشیده است.
نوایی در مقدمه آثارش خود را بنده ناتوان و مهجور پروردگار قلمداد می کرد
معاون فرهنگی موسسه خانه کتاب ادامه داد: نوایی فردی پرهیزگار بود و همواره در مقدمه آثارش خود را بنده ناتوان و مهجور پروردگار قلمداد می‌کرد. کارهای سترگ خود را در نزد اهل تمیز و استادان و دانشجویان، ناچیز می‌شمرد و همواره با فروتنی می‌خواست که کم و کاستی‌های کارش را به او یادآور شوند. او خود را خادم دیرین تاریخ ادب و فرهنگ ایران می‌دانست. در فاصله سال‌های ۱۳۳۰ تا ۱۳۵۳ سالهایی است که استاد از آنها به عنوان حوادثی بیشتر تلخ و کمتر شیرین از آن یاد کرده‌اند. او همواره فضل مقدم را محترم می‌شمرد، و از پشتیبانی که در باب موضوعی که او در حال پژوهش آن بود، به نیکی یاد می‌کرد و چنانچه کاری را بنا به نیاز، مجددا تصحیح می‌کرد.
به گفته میرمحمدصادق، نوایی معتقد بود که اسناد، آثار دقیق و غیر قابل تردید هستند و آرزومند بود که با گردآوری مجموعه اسناد، با کمک این آثار، تاریخ ایران بازنویسی شود. او از اواخر دهه ۲۰ شروع به پژوهش در اسناد تاریخی کرد و زمانی که به گردآوری اسناد اهمیت نشان داد، اسناد در چشم پژوهشگران ایرانی آن اهمیت شایسته را نداشت؛ او با همه سختی‌ها و تلخی‌هایی که این کار برایش داشت و با توجه به این که هیچ حمایت مادی و معنوی از کاری که او شروع کرده بود نشد، انجام این مهم را رها نکرد، با رنج و سختی طاقت فرسایی که خود به آن اشاره کرده و جنگ‌ها، تذکره‌ها و مجموعه‌ها را کاویده و حتی ۲ سال وقفه در چاپ جلد نخست این مجموعه نیز نتوانست خللی در ادامه کار او پیش آورد.
او ادامه داد: نوایی به رغم همه ناملایماتی که طی ۴۰ سال کار مستمر برای گردآوری اسناد تاریخی انجام داده بود و دورانی که برای این پژوهش به قول استاد نه مامور دولت بود و نه بورسیه کشور دیگری، کار پژوهش اسناد تاریخی را به پیش برد. به گفته استاد نیمی از عمرش صرف تدوین و چاپ 9 مجلد اسناد تاریخی شد.
میرمحمدصادق همچنین در ادامه درباره زنده یاد محسن جعفری مذهب گفت: آنچه من در آثار دکتر جعفری‌مذهب دیدم این است که مقالاتشان حجم کمی دارد اما پر از نکته است. مهم‌ترین ویژگی دکتر جعفری مذهب دقت نظر در ضبط نام‌ها، افراد، اعلام و محیط جغرافیایی است و آنها را از زوایای مختلف بررسی می‌کند. از ویژگی او در مقالاتش آنالیز آماری و وقایع و تاریخ رخدادها در رسیدن به یک تحلیل جدید است. اطلاعات دکتر جعفری‌مذهب همیشه به روز بود.
او ادامه داد: جعفری‌مذهب موضوعات گسترده‌ای را کار می‌کرد؛ حوزه چاپ، کاغذ، صحافی، سکه، مغولان از منابع تاریخی، گیلان که زادگاه او بود، مطالعات درباره مسیحیان ایران و آثار آنان و از همه مهم‌تر تاریخ اجتماعی از جمله حوزه‌های مطالعاتی او بوده است.
این پژوهشگر با توجه به جنبه سکه پژوهی مرحوم جعفری مذهب افزود: در حوزه سکه‌شناسی و تصحیح متون همیشه از سرآمدان بود. در سکه‌شناسی ادبیات خاص خود را داشت و مطالعات مختلفی در حوزه سکه‌شناسی انجام داد.
در ادامه مجتبی تبریزی‌نیا، مدیر اطلاع‌رسانی موسسه خانه کتاب از چهار منظر علائق و تخصص‌ها، اخلاق حرفه‌ای، نویسندگی و میراث حقیقی به دکتر محسن جعفری مذهب پرداخت و علایق و تخصص‌های جعفری مذهب را به ترساشناسی (ترجمه‌های کتاب مقدس)، گردآوری مجموعه اناجیل و پیوندهای کهن مسیحیت با زرتشتی و فرهنگ ایرانی مرتبط دانست.
او گیلان‌پژوهی را از دیگر علائق دکتر جعفری‌مذهب دانست که به ترجمه‌هایی از سفرنامه‌ها، تحقیقات سندشناسی و نام دریا اختصاص داشت.
به گفته این پژوهشگر، تاریخ‌پژوهی جعفری‌مذهب حوزه‌هایی چون (مطالعات مغول و تیموری) تاریخ اسلام (سلجوقیان و خوارزمشاهیان و صفویه) و تحقیق در حوزه آسیای میانه، چین، ترک‌شناسی، سکه‌شناسی، چاپ، کاغذ و کتاب‌شناسی را شامل می‌شد.
تبریزی‌نیا در ادامه به منش علمی و اخلاق حرفه‌ای او اشاره کرد و این موضوع را شامل دقت و باریک بینی، مستندنگاری، ثبت روزانه زندگی علمی، سخنوری، شور تحقیق و نوشتن دانست.
به گفته او نگاه نویسندگی مرحوم جعفری مذهب سومین نکته بارز جعفری‌مذهب بود. مرحوم جعفری‌مذهب کتاب را میراث حقیقی می‌دانست و همواره برای ایده و طرح، تهیه فهرست، تنوع مطالب و پیوست حساسیت خاصی به خرج می‌داد.
جمشید کیانفر ،مصحح و پژوهشگر آخرین سخنران این بزرگداشت بود که در پایان این مراسم درباره این دو استاد فقید گفت: با نگاهی به کارنامه کاری زنده یاد محسن جعفری مذهب می‌توان به این نکته پی برد که او برخلاف اغلب استادان، محققی چند بعدی بود. انتشار بیش از 200 مقاله در موضوعات مختلف طی بیست و هفت سال، بهترین مصداق این گفته است. البته این تعداد مقاله افزون بر سخنرانی‌ها و مصاحبه‌های متعددی است که از ایشان به یادگار مانده است. با اینکه تخصص دانشگاهی و از سویی تز دکترا و پایان نامه کارشناسی ارشد ایشان درباره تاریخ دوران مغول بود اما اگر نگاهی بیندازیم به کارهایی که طی سالیان دراز انجام داده با مقاله‌های بسیار خوبی درباره دوره‌های تاریخی دیگری از قبیل تیموریان، صفویه و حتی دوران معاصر روبه‌رو خواهیم شد.
او ادامه داد: جعفری مذهب به جغرافیا هم علاقه بسیاری داشت و در این بین درخصوص زادگاهش گیلان هم مقاله‌های باارزشی نوشته است. به نسخه پژوهی هم علاقه بسیاری داشت و با بهره گرفتن از همین دانش هم به نتایج جالبی در تاریخچه چاپ کشورمان رسید، او توانست اثبات کند که برخی شخصیت‌ها و رجال سیاسی چاپخانه خانگی داشته‌اند. در عین حال با مراکز علمی ـ دانشگاهی هم همکاری‌های متعددی داشت که تدریس مباحثی همچون سکه‌شناسی و نسخه‌شناسی و سند شناسی در دانشگاه تهران از آن جمله هستند. چند مقاله دایره المعارفی هم در همکاری با مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی نوشت. زنده یاد جعفری مذهب سند پژوه، سکه شناس، کتاب شناس، نسخه شناس، ایران شناس و پژوهشگری توانمند در حوزه‌های مختلف تاریخ بود، یادش گرامی.
بخش دیگر صحبت‌های کیانفر، به عبدالحسین نوایی اختصاص داشت که به گفته خودش به نوعی شاگردی از استاد خود سخن گفت.
او در این باره بیان کرد: من افتخار آن را داشتم که با واسطه و بی واسطه شاگرد حضرت استاد باشم. بی واسطه: به دلیل آنکه در محضرشان و در کلاس‌های درسی دانشگاهی استاد تلمذ کرده و از بحث‌های خارج از کلاس ایشان بهره فراوان برده‌ام. با واسطه: به دلیل آنکه از تألیفات و تصحیحات استاد سود جسته، به ویژه آن زمان که شاگرد دبیرستانی بیش نبوده و با مطالعه تألیفات ایشان همچون: فتح تهران و دولت های ایران سخت شیفته قلم استاد شدم.
او گفت: حتی در تصحیح متون نیز خود را از شاگردان استاد می‌دانم و بارها و بارها آثار و نظرات استاد، همچون چراغی پر فروغ، روشنایی بخش راه من در تصحیح متون و کارهای علمی بود. افزون بر آن سعادت داشته‌ام که وقت و بی وقت، تلفنی و حضوری با سؤال‌های بجا و نابجا مصدّع اوقات شریفشان شده و از دریای بی کران علمشان سیراب شوم. استاد نوائی، پیوسته با گشاده رویی و با بیان پر مهر و عطوفتِ «عزیز»، این اجازه را داده بودند که معضلات خود را با ایشان مطرح کنم و به سر انگشت تدبیرشان ارشاد و رهنمون شوم. وقتی از منظر تفحص و کنکاش، به مجموعه اسناد مکاتبات سیاسی ایران نگاه کنیم، در می‌یابیم که حاصل این 6000 صفحه در 10 مجلّد چه شب بیداری‌های توأم با بازنویسی از روی دست نوشته‌های عجیب و غریب با خطوط کج و معوج را در پی داشته است.
کیانفر ادامه داد: او به تنهایی در حد فاصل سال‌های 1341 الی 1367 به فرجام رسانده است امروز سازمان‌ها و نهادها با آن امکانات وسیع و پرسنل بی شمار و پژوهشگران ریز و درشت، پر مدّعا و بی ادعا، هنوز نتوانسته‌اند از عهده برآیند و اثری در خور و شایسته همچون یکی از مجلدات دهگانه ایشان را عرضه کنند، اگر هم صورت گرفته است، باز از پرتو وجود حضرتشان بوده که رونق بخش آن جمع بوده‌اند.
مصحح کتاب «ناسخ التواریخ» به علاقه دکتر نوایی در زمینه گردآوری اسناد اشاره کرد و گفت: اندیشه جمع آوری مدارک و اسناد مکتوب تاریخی از دیر باز مرا بخود مشغول می‌داشت و پیامد همین شور و شوق و نخستین قدم در این راه انتشار مقالاتی بود در مجلات اطلاعات ماهیانه و یادگار، بر اساس‌نامه‌های تاریخی به منظور نشان دادن ارزش تاریخی آن اسناد، تا اینکه نخستین مجلد در 1341 به صورت مستقل با عنوان اسناد و مکاتبات تاریخی ایران از تیموریان تا شاه اسماعیل که در برگیرنده اسناد دوره تیموری و ترکمانان بود منتشر شد.
او افزود: تاکنون در کشور ما بدین امور توجهی نمی‌شده و هنوز هم اینگونه اسناد در چشم ما ایرانیان آن اهمیت شایسته و در خور را نیافته است. حتی به جمع‌آوری اسناد و مدارک مکتوب مانند نامه‌ها و فرمان‌ها برنخاسته و این نوع نامه‌ها و اسناد در بطون و کتب و رسالات و جُنگ‌ها پراکنده است و اگر هم کسی به جمع آوری آن توجه کرده است، از لحاظ نمونه انشاء و قدرت ترسل یا جمع آثار قلمی فلان نویسنده بوده است، نه از لحاظ توجه به اهمیت تاریخی و ملی آن. به راستی که نیکو گفته‌اند و دُر سفتهاند؛ زیرا آنچه که در آرشیوهای نهادها و سازمانهای دولتی نیز بنا به ضرورتی جمع شده، به صورت بایگانی راکد در آمده و یا به عبارت ساده‌تر به مانند صندوق‌های مادربزرگانی است که نوادگان ایشان در حسرت افکندن نیم نگاهی به درون آن بسر می‌برند.
کیانفر در پایان گفت: از تصحیح مجموعه اسناد که بگذریم، تألیفات ایشان نیز تمامی در خور توجه‌اند و از غنای علمی والایی برخوردارند. نیم نگاهی به آخرین اثر ارزنده استاد یعنی تاریخ ایران و جهان مطلب را روشن‌تر می‌کند. اثر مذکور، چنانکه گذشت، در سه مجلد با بیش از 2400 صفحه باحجم غنی و پر محتوایی به چاپ رسیده و مجلد اول شامل تاریخ ایران: از مغول تا قاجاریه؛ مجلد دوم از قاجاریه تا پایان عهدناصری و مجلد سوم از مشروطیت تا پایان قاجار است. به ویژه این بخش سوم، تاریخ شادی و غرور، غم و اندوه این ملت است که به راستی دکتر نوائی با نوائی هر چه تمامتر آن را به پایان رسانده، همچنانکه: عندلیب آشفته تر می‌گوید این افسانه را، این مبحث مهم و شگفت‌انگیز تاریخ ایران را بیان می‌کند تا آنجا که خواننده گاه به اوج می‌رسد.
پخش دو کلیپ از زندگی زنده‌یاد عبدالحسین نوایی و محسن جعفری مذهب از دیگر برنامه‌های این مراسم بود. در این آیین خانواده‌های مرحوم عبدالحسین نوایی و زنده‌یاد محسن جعفری‌مذهب حضور داشتند.
نظر شما