به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)؛ کتابخانه‌ها ظرفیت بالایی دارند تا به محلی تبدیل شوند که مردم بتوانند در امنیت و آرامش در آن‌ها کتاب بخوانند و به منابع مورد نیاز خود برای تحقیق و پژوهش دسترسی داشته باشند اما مسائل مختلفی از جمله جانمایی کتابخانه‌های عمومی و منابع موجود در آن‌ها وجود دارد که محقق شدن اهداف و کارکردهای کتابخانه‌های عمومی را با مشکل روبه‌رو می‌کنند.

در ادامه گفت‌وگوی ایبنا با فرامرز مسعودی، عضو هیات مدیره انجمن علمی کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران را درباره وضعیت کنونی کتابخانه‌های ایران می‌خوانید.

یکی از مسائل اولیه در ایجاد کتابخانه، مساله معماری و تناسب آن با اقشار مختلف جامعه است. به نظر شما معماری کتابخانه‌های ما به صورتی طراحی شده که مراجعان را جذب کند؟
معماری کتابخانه از موضوع‌های مهم و گسترده است. طبعا انواع کتابخانه‌ها بسته به جامعه هدف یا جامعه خدمت‌گیر، از معماری خاصی تبعیت می‌كنند. به‌عنوان مثال کتابخانه‌ای که برای ارائه خدمات به کودکان و نوجوانان طراحی می‌شود، باید نوع تعامل این قشر با فضای کتابخانه را در نظر بگیرد، همچنین کتابخانه یا بخشی از کتابخانه که برای ارائه خدمت به افراد با ناتوانی‌های جسمی حركتی طراحی می‌شود، باید مناسب این افراد باشد. در معماری بخش کتابخانه برای نابینایان باید از کمترین مانع یا پله استفاده شود؛ آرایش تجهیزات و مبلمان کتابخانه نیز برای این گروه از کاربران باید به گونه‌ای طراحی شود که کاربر بدون برخورد با موانع بتواند به بخش مورد نظر دسترسی داشته‌باشد.

در پاسخ مشخص به پرسش شما باید گفت، متاسفانه در این زمینه هنوز پژوهش‌های جامعی انجام نشده است و کارهایی هم که انجام شده در حد پایان‌نامه و مطالعات موردی بوده، اما در یک بررسی کلی می‌توان گفت که هنوز در کتابخانه‌های ما موضوع «جذابیت فضا» که مبلمان کتابخانه و تجهیزات را هم در بر می‌گیرد، به طور جدی مورد توجه واقع نشده‌است. در این زمینه كارهایی شروع شده است و كتاب‌هایی مانند شاداب‌سازی محیط كتابخانه تالیف و عرضه شده‌ و كتابخانه‌ها به‌تدریج به موضوع معماری كتابخانه توجه بیشتری می‌كنند.
 
ساختمان چند درصد از کتابخانه‌های تهران و سایر استان‌ها از ابتدا برای کتابخانه بودن، ساخته شده است؟
همانطور که گفتم در این زمینه‌ها آمار و اطلاعات یكپارچه‌، دقیق و قابل استنادی وجود ندارد. یكی از علت‌های آن هم پراکندگی انواع کتابخانه‌ها در سازمان‌های مختلف است. حتی كتابخانه‌های عمومی هم حداقل در چهار سازمان پراكنده هستند. بنابراین هریك از این سازمان‌ها احتمالا برایشان معلوم است كه از مجموع كتابخانه‌های عمومی زیر مدیریت‌شان چه تعداد از ابتدا برای كاربری كتابخانه عمومی طراحی و ساخته شده است، اما اینكه این آمارها از سازمان‌های مختلف جمع‌آوری و منتشر شده‌باشد، خیر. ما چیزی حدود 11000 كتابخانه در كشور داریم كه صفت «عمومی» به درست یا به غلط، برای آن‌ها به‌كار می‌رود. در كنار این‌ها كتابخانه‌های عمومی مستقل هم وجود دارد. اما در كل باید گفت اختصاص دادن مکان‌ها و فضاهای مختلف به کتابخانه امری رایج و مرسوم است و در برنامه‌ریزی فضا و ساختمان کتابخانه‌ها، این شکل اختصاص یافتن فضاها به کتابخانه وجود دارد که این موضوع، یعنی اختصاص دادن فضاهایی كه از ابتدا كاربری كتابخانه نداشته‌اند به كتابخانه، مزیت‌ها و معایب خاص خود را دارد.

به‌عنوان مثال شما در نظر بگیرید که یک مکان وقفی یا میراث فرهنگی که در ابتدا برای کارکرد دیگری در نظر گرفته شده است -مثلا منزل کسی یا در گذشته حمام بوده- برای کاربری کتابخانه اختصاص یابد. در این حالت، بنابه دلیل قدمت ساختمان می‌تواند جذابیت‌های خاص خودش را داشته باشد، اما به دلیل میراث بودنش، طراحان، دستِ بازی برای انجام تغییرات در فضا نخواهندداشت. در این زمینه می‌توان کتابخانه عمومی حسینیه ارشاد را به‌عنوان نمونه مثال زد که ساختمان آن ثبت ملی و فضای درون آن از لحاظ معماری بسیار جذاب و چشم‌نواز است. در بازدیدی که خانم  گلوریا پرز سالمرون، رئیس ایفلا و نفیسه احمد، رئیس کتابخانه ملی مالزی در اسفندماه 1396 از این کتابخانه داشتند، دیدم كه از سقف منقوش و آیینه‌کاری‌های مخزن کتابخانه عکس می‌گرفتند و برایشان خیلی جالب بود. اما همین مکان جذاب، محدودیت‌هایی نیز برای کاربران دارد که از جمله آن می‌توان به وجود پلکان‌ زیاد در مسیرهای دسترسی اشاره كرد که کار را به‌ویژه برای افراد با ناتوانی جسمی حركتی دشوار می‌كند و چاره‌ای هم برای آن نیست و موسسه درپی بنای ساختمان جدیدی در مجموعه است كه از ابتدا در طراحی آن كتابخانه هم دیده شده‌است.
 
آیا در انتخاب محل کتابخانه‌ها، چگونگی دسترسی مردم محلی در نظر گرفته می‌شود؟ در این بخش چه مسائلی مهم است و باید رعایت شود؟
یکی از مسائل مهم در زمینه دسترسی مردم به کتابخانه، موضوع پراکندگی و تراکم کتابخانه‌های عمومی و نسبت آن‌ها با جمعیت محلی است. مطالعات و بررسی‌های انجام شده نشان می‌دهد که ما در زمینه پراکندگی کتابخانه‌های عمومی در تهران، مراکز استان‌ها و شهرها و روستاها مشکل داریم؛ یعنی به عنوان مثال در حالی که در برخی مناطق و محلات یا شهرها و روستاها حتی یک کتابخانه عمومی هم وجود ندارد یا مردم برای رسیدن به آن‌ها باید مسیری طولانی را طی کنند، در برخی مناطق سه كتابخانه نزدیك به هم وجود دارد. بعضی از مناطق مانند منطقه یك تهران از لحاظ كتابخانه عمومی، بسیار فقیر است. در مورد كتابخانه‌های روستایی و استفاده از خدمات كتابخانه‌ای در روستاها نیز به دلیل تعدد روستاها و پراكندگی جمعیت، دسترسی مردم به كتابخانه و خدمات كتابخانه‌ای بسیار محدود است. در استانداردهایی كه اخیرا برای كتابخانه‌های عمومی ایران تدوین و تصویب شده است، معیار 20 دقیقه پیاده‌روی برای رسیدن شهروندان به یک کتابخانه عمومی یا دسترسی به خدمات آن مبنا قرار گرفته است.

در زمینه سازماندهی وضعیت پراکندگی کتابخانه‌های عمومی و هدفمندکردن ساخت و سازهای کتابخانه‌ها، طرح خوبی با موضع آمایش سرزمینی کتابخانه‌های عمومی در نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور تعریف و به مرحله اجرا گذاشته شده است که با اجرای آن می‌توانیم شاهد توزیع متوازن کتابخانه‌های عمومی در سطح کشور و دسترسی بهتر و بیشتر مردم به خدمات كتابخانه‌ای باشیم. 

از لحاظ عضویت مردم در كتابخانه‌های عمومی و جستجوی اطلاعات، خوشبختانه كتابداران ما در ایران استفاده‌های خوبی از فناوری اطلاعات كرده‌اند. در حال حاضر شما از طریق شبكه اینترنت می‌توانید عناوین كتاب‌های موجود در كتابخانه‌های عمومی را جستجو و پیدا كنید. نام و نشان كتابخانه‌هایی كه در جستجو یافت می‌شوند و محل آن‌ها بر روی نقشه نیز به كاربران نشان داده می‌شود.

یکی ازعواملی که می‌تواند در زمینه دسترسی به كتابخانه‌های عمومی و خدمات آن موثر واقع شود، همکاری و هماهنگی سازمان‌های متولی کتابخانه‌های عمومی و به نوعی تقسیم‌کار میان آن‌ها است. در حال حاضر کتابخانه‌های عمومی دست‌کم در چهار سازمان، شامل نهاد کتابخانه‌های عمومی، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، کانون‌های فرهنگی حوزه مساجد کشور و سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران و چند شهر دیگر مانند اصفهان قرار دارند. به این سازمان‌ها باید کتابخانه‌های مستقلی مانند كتابخانه‌های آستان قدس رضوی، کتابخانه حسینیه ارشاد، کتابخانه آیت‌الله مرعشی و دیگران را نیز افزود. برای دسترسی بهتر و بیشتر مردم و همچنین صرفه‌جویی در منابع محدود و بهینه‌کردن مصرف منابع و افزایش بهره‌وری، این سازمان‌ها و کتابخانه‌ها باید همکاری و هماهنگی بیشتری با یکدیگر داشته باشند. در زمینه ارائه خدمات به دانش‌آموزان، کودکان و نوجوانان، حتی برخی کتابخانه‌های مدارس را می‌توان به مجموعه یادشده افزود. در پرتو برنامه‌ریزی و همکاری مشترک، هر یک از سازمان‌ها می‌توانند اولویت تاسیس یا گسترش کتابخانه‌های زیرمجموعه خود را با توجه به وجود کتابخانه‌های تحت‌مدیریت سازمان‌های دیگر تعیین کنند. گرایش سازمان‌ها به این رویكرد مدتی است به‌صورت غیررسمی آغاز شده اما برای اثربخشی و كارآمدی بیشتر، لازم است همكاری و هماهنگی رسمی و سازمانی میان این بخش‌ها صورت پذیرد. فكر می‌كنم انجمن كتابداری و اطلاع‌رسانی ایران به دلیل ماهیت و جایگاه فراسازمانی که دارد می‌تواند نقش موثری در این زمینه ایفا نماید.
 
امکانات کنونی کتابخانه‌ها را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ برای مثال امکانات جستجوی کتاب یا قرائت‌خانه.
خوشبختانه در کتابخانه‌های عمومی از این نظر امکانات خوبی برای کاربران فراهم شده است. مدیریت كتابخانه‌های عمومی با پیشرفت‌های زمانه رشد كرده و به‌روز شده است. اكنون ارائه خدمات نوین و قابل استفاده به كاربران بیش از گذاشته در مركز توجه كتابداران قراردارد. برخی خدماتی كه در گذشته ممكن بود تنها در كتابخانه‌های دانشگاهی، تخصصی و پژوهشی ارائه شود، در حال حاضر مورد توجه كتابداران كتابخانه‌های عمومی نیز قرار گرفته است. اکنون برخی کتابخانه‌های عمومی اتاقک‌های انفرادی برای کار و پژوهش در اختیار کاربران قرار می‌دهند. ارائه خدمات مناسب به افراد با نیازهای ویژه اکنون بیش از گذشته است و همانطور كه در پاسخ به سوال قبلی گفتم اكنون استفاده‌های خوب و مناسبی از ابزارهای جستجوی پیشرفته، با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین اطلاعاتی و از طریق شبكه اینترنت برای ارائه خدمات به کاربران می‌شود. اما این توجه‌ها و خدمات جدید هنوز نسبت به جمعیت هدف فراگیرنشده و کافی نیست.

در کنار این امکانات، آنچه باید بیشتر به آن پرداخته شود روزآمدسازی مجموعه كتابخانه‌های عمومی و قرار دادن منابع جدید و متنوع در اختیار كاربران است. در این زمینه، همه کتابخانه‌های عمومی در همه سازمان‌های متولی، مشكل بودجه و خرید منابع دارند. برای روزآمدسازی مجموعه‌های كتابخانه‌های عمومی استانداردهای بین‌المللی و ملی وجود دارد. به عنوان مثال در استاندارد كتابخانه‌های عمومی استرالیا، 50 درصد مجموعه كتابخانه عمومی باید از انتشارات پنج سال اخیر باشد. در ایران به خاطر كمبود بودجه خرید منابع در كتابخانه‌های عمومی، استاندارد 30 درصد مجموعه از انتشارات 10 سال اخیر تعیین شده است كه از یك سوم استاندارد کتابخانه‌های عمومی استرالیا هم پائین‌تر است. در این زمینه همچنین باید به مسأله كیفیت منابع و مجموعه كتابخانه‌های عمومی و میزان انطباق آن‌ها با سلائق و پسندخوانندگان هم توجه كرد كه عامل و معیار بسیار مهمی است.

نكته مهم دیگر، دسترسی مردم به كتابخانه و خدمات آن در روزهای تعطیل یا ساعات بیشتر در شبانه‌روز است كه از این نظر هم ما مشكل داریم. نیازها متنوع و گسترده است. کتابخانه‌های عمومی باید بتوانند نیازهای جمعیت خدمت‌گیر خود را به خوبی شناسایی کرده و در صدد رفع آن‌ها برآیند. این نیازها مواردی مانند استفاده از فضای کتابخانه برای کارهای گروهی و ثبت‌نام‌های اینترنتی را نیز شامل می‌شود كه در حال حاضر چنین خدماتی یا ارائه نمی‌شود یا كافی نیستند.
 
کتابخانه‌هایی وجود دارند که کاملا دیجیتالی هستند و برای مثال در یک واحد آپارتمانی فعالیت می‌کنند. آیا سلیقه مخاطب ایرانی هم می‌تواند به کتاب دیجیتال عادت کند؟ ما با کتابخانه‌های کاملا دیجیتال چقدر فاصله داریم؟
موضوع منابع دیجیتال و کتابخانه‌های دیجیتال در برابر منابع چاپی و فیزیکی و کتابخانه به عنوان یک مکان، موضوعی است که بحث‌های دامنه‌داری را پیش آورده‌است. حداقل از ابتدای قرن حاضر این موضوع در مرکز توجه قرار گرفته است و افراد زیادی معتقدند در آینده کتابخانه‌های دیجیتال و منابع دیجیتال جای منابع چاپی و کتابخانه‌های فیزیکی را خواهند گرفت، اما با بررسی روندها می‌توان نتیجه گرفت چنین گزاره‌هایی هنوز قطعی و یقینی نیستند و به‌دلیل وجود عوامل متعدد هنوز نمی‌توان با قطعیت چنین پیش‌بینی‌هایی کرد. منابع و کتابخانه‌های دیجیتال و چاپی و سنتی هرکدام اقتضائات خاص خود را دارند و نباید به این موضوع افراط‌گرایانه نگریست. آنچه که می‌توان با قطعیت گفت این است که به هر حال پیشرفت‌های روزافزون فناوری توانسته است دگرگونی‌های شگرفی در ارائه خدمات کتابخانه‌ای ایجاد و دسترسی بهتر و بیشتر مردم به اطلاعات و منابع کتابخانه‌ای را فراهم کند. در ایران نیز همانطور که گفتم از این فناوری‌ها استفاده می‌شود و در حال حاضر کتابخانه‌ها و در واقع شبکه‌هایی از کتابخانه‌ها پدید آمده که در آن‌ها همه فرایندهای جستجو، یافتن، خرید یا امانت و دریافت منبع به شکل الکترونیک و غیرحضوری انجام می‌شود. امروزه حتی انجام این فرایندها از طریق نرم‌افزارهای قابل استفاده در گوشی‌های همراه نیز میسر شده است، اما به نظر من هریک از این وضعیت‌ها، ویژگی و کاربردهای خاص خود را دارند و نباید فوراً قضاوت کرد که وضعیت جدید جای وضعیت سنتی را گرفته یا خواهد گرفت.

جدای از سلیقه خوانندگان که بستگی به نوع نیاز آن‌ها دارد، باید توجه کرد که خدمات کتابخانه محدود به «ارائه منابع» نیست. بخش مهمی از خدمات کتابخانه به «برنامه‌ها» اختصاص دارد که همچنان مکان فیزیکی کتابخانه در برگزاری آن‌ها نقشی مهم و اساسی دارد. از طرفی، امروزه کتابخانه‌ها از جنبه جامعه‌شناسی و روانشناسی، فقط کارکرد مخزن برای نگهداری منابع یا مکانی برای ارائه آن‌ها نیستند بلکه محل‌هایی هستند برای رفت و آمد مردم، دیدن همدیگر و استفاده جمعی از برنامه‌ها و خدمات.
 
نقش کتابداران را در جذب مخاطب نمی‌توان نادیده گرفت. آن‌ها ساعت‌ها در کتابخانه مشغول به‌کارند.  به نظر شما در طراحی فضای فیزیکی کتابخانه‌های ایران چقدر به کتابداران توجه شده است؟
استاندارد ایزو 9001 که یک استاندارد مدیریتی است، ویژگی‌های محیط کار را براساس دو عامل فیزیکی و روانی عاطفی تعیین کرده‌. مطابق با این ویژگی‌ها، محیط کار در کتابخانه‌ها نه تنها باید به دور از استرس‌های شغلی باشد، بلکه باید آرامش‌بخش و کاهش‌دهنده استرس و تنش باشد. متاسفانه ما کمتر محیط کاری می‌بینیم که از اصطکاک و تنش در رابطه‌های کاری به‌دور باشد. کمبود امنیت شغلی، پائین بودن جبران خدمات، روشن نبودن وظایف، معیارهای عملکردی و حد انتظار مدیران و کمبود امکانات فیزیکی و رفاهی منجربه کاهش انگیزه می‌شود که به نوبه خود تعامل کتابداران با کاربران را تحت تاثیر قرار می‌دهد. البته نباید فراموش کرد که شرایط محیط کار در کتابخانه‌ها که غالبا وابسته به بودجه‌های دولتی و عمومی و کمک‌های دولتی هستند، جدای از شرایط عمومی محیط کار در ایران نیست. البته شرایط کار برای کتابداران در بخش خصوصی نیز تعریف چندانی ندارد. در برخی از کتابخانه‌هایی که توسط بخش خصوصی اداره می‌شوند و معروفیت زیادی هم دارند، به کتابداران تکلیف شده که در وقت اداری حق نشستن ندارند. تعداد قابل توجهی از کتابخانه‌ها نیز از لحاظ نور طبیعی و سیستم‌های گرمایش و سرمایش کمبودهای جدی دارند.