به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، کتاب «فرایند شکل‌گیری شهر قرون وسطی در شهر قم قرون وسطی» از دکتر محمدرضا شهدی‌پاک به بررسی تاریخ سیاسی، اجتماعی، اقتصادی این شهر در قرون نخست ورود اسلام پرداخته است.
 
در پیشگفتار کتاب آمده است: «شروع تاریخی، شروع شهر است و تاریخ با شهرنگاری آغاز می‌شود. از جمله شهرهای ایران با سابقه باستانی کم (kom) مادی شهری در قلب بلاد ماد (Mede) است که در عصر اسلامی قم نامیده شد. در جغرافیای اسلامی، این شهر مرکز ایالت جبال (ماد قدیم) است. پژوهش حاضر جامعه‌شناسی تاریخی پدیده شهر قرون وسطی است. که در مورد نمونه قم که اولین تاریخ محلی ایران به نام آن نوشته شده است، صورت گرفته است. در حقیقت کاوش شهر در قالب تاریخ محلی و منطقه‌ای است و تاریخ محلی قم در قرون نخستین هجری است.»(ص21)
 
در ادامه با اشاره به پیامد پدیده مهاجرت می‌خوانیم: «این مطالعه موردی در واقع حقیقت کلی شهر قرون وسطی، در ساختار شهری قم در دوره قرون وسطی است. که با استفاده از جداول و نمودار و بررسی اصطلاحات تاریخی آن عصر شکل‌گیری شهر در قرون وسطی را نشان داده است. این شکل و پارادایم‌ شهر قرون وسطی در قم اوایل قرن سوم هجری/ قرن نهم میلادی متجلی شده است. این تجلی پیامد و نتیجه پدیده مهاجرت و انتقال انبوه جمعیتی است. پیامد این مهاجرت، انتقال شهر قم از شهر دوره باستان به شهر قرون وسطی است عناصر ضروری و کالبدی شهر قرون وسطی در قم شکل گرفت.«(ص 23)
 
مولف در سطوری از کتاب درباره جلوگیری از تشکیل شهرهای مذهبی آورده است: «تلاش خلافی اموی و عباسی در محو آثار شیعی و جلوگیری از شکل‌گیری مراکز جمعیتی مستقل شیعی از پدیده‌های مسلم تاریخ اسلام است که بررسی آن مغفول مانده است. از جمله اسناد این حادثه در قم در قرن سوم هجری است. قم قرن سوم هجری از حیث هجوم بی‌امان ددمنشان مغرض جهت ویرانی آن نمونه‌ای مثال زدنی است.»(ص35)

در رابطه با هویت ایرانی شهر قم آمده است: «چهره شهر قم، شهری که همه‌ عناصر کالبدی شهرهای اسلامی را در این قرن دارا بوده و در مقایسه با شهرهای دیگر از حیث عناصر شهری در مقام بالائی قرار داشته است. شهر قم در شکل جدید خود، با همان عناصر مادی معماری ایرانی و در چارچوب فرهنگ و هنر ایرانی شکل گرفت؛ مساجد متعددی ساخته شد و رعایت قبله در ساخت خانه‌ها و سایر امکان و نام‌گذاری مراکز و معابر و میادین شهر به نام‌های اسلامی، باعث شد که شهر قم در نمیه‌ اول قرن سوم قمری، چهره‌ اسلامی به خود گرفت.»(ص27)
 
 مولف درباره پیشینه به وجود آمدن شهر قم می‌نویسد: «قم نخستین شهر ولایتی است که پیش از دهکده ایرانی بغداد، بوجود آمد. بغداد بر محور سیاستی منصور عباسی، در 148هجری با آجرها و مصالح مدائن پایتخت ایران باستان بنیاد گرفت و محل تولید انسان عباسی شد و هنوز بنای آن کامل نشده بود که مردم قم برای برپایی دولت اسلامی به ولایت امام رضا قیام کردند و سراسر ایران بزرگ را متوجه امام رضا ساختند و خلافت عباسی را مجبور کردند تا به جبال و خراسان اردوکشی کند، تنها محصول و پیامد این قیام‌ها تاسیس دو شهر ولایتی بود که در برابر شهر خلافتی بغداد شکل گرفت، ابتدا شهر ولایتی قم بوجود آمد که دارای سابقه بسیار دیرینه شهر بود.»(ص29)
 
مدیریت آب محور توسعه شهر قم بوده در همین رابطه می‌خوانیم: «دیوان آب قم از قدیمی‌ترین تشکیلات اداری باستان و قرون وسط است که نام آن در متون کهن مانده است و نشان می‌دهد محور توسعه قم با مدیریت درست منابع آب آن است. مدیریت آب قم پس از ورود عرب در سایه سیاست والیان اموی و عباسی و عناصر متعدد بومی قرار گرفت و سیاست واحد بر آن حاکم نبود و به تصریح متن کهن، از پیامدهای ورود عرب این بود که، دیوان آب قم تعطیل شد.»(ص32)
 
کتاب «فرایند شکل‌گیری شهر قرون وسطی در شهر قم قرون وسطی» در 302 صفحه، شمارگان یک‌هزار نسخه و به قیمت 15 هزار تومان از سوی انتشارات علویون قم به چاپ رسیده است.