خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)- هانری رنه دالمانی کتابدار، تاریخ‌نگار، هنرشناس آذینی فرانسوی بود. او به دلیل دلبستگی بسیار به وسیله‌های عتیقه، سفرهایی به کشورهای مشرق زمین انجام داد.
 
در سال 1898 از شهرهای سمرقند، بخارا، خیوه و عشق آباد بازدید کرد. او در این سفر آثار هنری از جمله قالی، منسوجات زربفت و اشیا فلزی قدیمی را جمع آوری کرد و با خود به فرانسه برد. وی سال بعد به فکر سفر به ایران افتاد و دو سفر به این سرزمین کهن داشت. حاصل سفر او به ایران کتابی با عنوان «از خراسان تا بختیاری» است. او در این کتاب ضمن اشاره به آیین‌های ایرانیان در مناسبت‌های مختلف ملی و مذهبی به ماه رمضان نیز اشاره می‌کند که در این گزارش بخش‌هایی از آن را مرور می‌کنیم.
 
سختی‌های روزه‌داری در فصل تابستان
 
او درباره ماه رمضان چنین می‌نویسد: «ماه رمضان ماه مقدسی است و مسلمانان در این ماه روزه می‌گیرند، چون سال اسلامی قمری است ماه رمضان در تمام فصول گردش می‌کند و در هر 33 سال، از 14 ژوئن دوباره شروع به گردش می‌کند.
 
در این ماه مؤمنان به استثنای مسافرین و بیماران و زنان شیرده و بچه‌های خردسال و پیران فرتوت، همه باید از سپیده بامداد تا غروب آفتاب از خوردن و آشامیدن خودداری کنند.( موقع شروع بامداد وقتی است که بتوان به وسیله روشنایی طبیعی نخ سفید را از نخ سیاه تشخیص داد) چون ماه رمضان به فصل تابستان افتد به روزه گیران سخت می‌گذرد زیرا که در این فصل شب‌ها کوتاه و روزها بلند هستند و مؤمنین باید در این فصل حداقل 16 و حداکثر 18 ساعت هیچ نخورد و نیاشامد.
 
در ماه رمضان بازار تقریبا تعطیل می‌شود و معاملات متوقف می‌گردند، حتی زارعین هم یک یا دو ساعت دیرتر از معمول مشغول به کار می‌شوند و در ساعت 3 یا 4 بعد از ظهر دست از کار می‌کشند و کسبه و تجار هم فقط چند ساعتی در روز دکان‌های خود را باز می‌کنند. کارمندان ادارات هم بیش از یک یا دو ساعت کار نمی‌کنند و کارهای عمده خود را به بعد از ماه رمضان موکول می‌کردند.
 
جنب و جوش شهر در لحظه افطار
 
او ادامه می‌دهد: «معمولا یک ساعت قبل از دمیدن سفیده بامدادی مؤذن‌ها و مناجات کنندگان روی بام‌ها با صدای بلند شروع روزه را اعلام می‌کنند و فریاد می‌کشند: «آب است و تریاک» در این موقع مؤمنین آخرین فنجان چای را نوشیده قلیان یا چپقی می‌کشند و آب زیادی می‌نوشند و به خواب می‌روند، یعنی روز را به شب تبدیل می‌کنند. همین که آفتاب قوس معمولی خود را در آسمان پیمود، کوچه‌ها پر از جمعیت می‌شوند و چون موقع انداختن توپ که علامت افطار است نزدیک می‌شود، قلیان فروشان دوره‌گرد تنباکو را در سر قلیان‌ها می‌ریزند و قهوه‌چی‌ها چای را در قوری‌ها دم می‌کنند، دکان‌های آشپزی از جمعیت پر می‌شوند و به محض اینکه صدای توپ شنیده شد استکان‌های چای در قهوه‌خانه‌ها به سرعت در میان مردم تقسیم می‌شود.
 



شیرینی فروشان هم در شب‌های ماه رمضان سرگرم کار می‌کردند و مخصوصا مشغول طبخ زولبیا می‌شوند که در این ماه زیاد مصرف می‌شود. زولبیا مرکب است از نشاسته و شکر که با روغن کنجد مخلوط است، این مخلوط را در ماهی‌تابه می‌ریزند و به  آن حرارت می‌دهند تا متورم و برشته شود و قابل خوردن گردد. تقریبا یک ساعت از غروب آفتاب گذشته مؤمنین غذایی می‌خورند و بعد مشغول دید و بازدید و گردش می‌شوند.
 
شب‌نشینی‌های رمضان
 
دالمانی با اشاره به شب‌نشینی ایرانیان در ماه رمضان می‌نویسد: «ایرانیان عادت داردند که در ماه رمضان از یکدیگر مهمانی کنند. پس از خوردن شام به شب نشینی می‌پردازند و با انواع تفریحات خود را سرگرم می‌نمایند، مخصوصا با نهایت میل و اشتیاق به شنیدن و خواندن داستان‌ها و تواریخ و اشعار می‌پردازند. اشخاصی که مایل به گرفتن روزه نباشند باید طوری رفتار کنند که کسی از عمل آنها آگاه نشود زیرا اگر آشکارا به چنین عملی مبادرت نمایند مورد حمله دیگران واقع می‌شوند و آزار و اذیت می‌بینند، البته چنین عملی هم به ندرت اتفاق می‌افتد. ملاها و سادات به قدری دقیق هستند که حتی آب دهان خود را هم فرو نمی‌برند. مستر بیشوپ نقل می‌کند که راهنمای او با دامن قبا صورت خود را پوشانده بود تا مبادا پشه یا مگسی در دهانش داخل شود و روزه‌اش را باطل نماید.
 
ایرانیان در ایام ماه رمضان بیشتر به مسجد می‌روند و پس از عبادت روی حصیرها می‌خوابند. در آخر ماه رمضان هر مسلمانی موظف است که به عنوان فطریه چیزی به فقرا بدهد که معمولا باید یک کیلو گندم یا جو و یا خرما یا چیز دیگری باشد ولی اغلب آن را به پول تبدیل  می‌کنند و این احسان اجر اخروی هم دارد. ایرانی مسلمان فطرتا محسن و خیر است. تقریبا 21 درصد عایدات هر خانواده صرف احسان به فقرا و بینوایان می‌ود و مؤمنین متدین خمس عایدات خود را صرف احسان و اعمال خیر می‌کنند.»

ماه رمضان؛ ماه سور و مهمانی
 
کولیوررایس زنی انگلیسی و همسر یکی از مسیونرهای ساکن جلفای اصفهان بود. وی در مجموع چهار بار به ایران سفر کرد و به وضوح از حرفه و پیشه خود سخنی نگفته است. «زنان ایرانی و راه و رسم زندگی آنان» عنوان کتاب رایس است که در آن اطلاعاتی درباره آداب و رسوم ماه رمضان در دوره قاجار بیان می‌کند.
 
او در این باره می‌نویسد: «در تقویم اسلامی ماه مهم دیگر، ماه نهم یا ماه رمضان است که خاص روزه گرفتن  و امساک می‌باشد. روزه یکی از واجبات مسلمانان است. رمضان، به نظر یک ناظر، بیشتر ماه سور و مهمانی است تا روزه و پرهیز، یعنی گرچه حکم می‌شود که مردم از صبح زود، زمانی که نخی سیاه از نخی سفید قابل تمیز است، تا غروب، هنگامی که چنین تمیزی ممکن نیست، از بسیاری چیزها پرهیز کنند اما می‌توانند تمام شب را به مهمانی و شادی بگذرانند. لحظه زمانی آغاز و پایان روزه با شلیک توپ اعلام می‌شود.
 
در طی ماه رمضان شیرینی‌پزان و قنادان بهترین و خوشمزه‌ترین شیرینی‌ها را تهیه می‌کنند. بازار داد و ستد قصاب‌ها، خوار و بار فروش‌ها و میوه فروش‌ها بسیار گرم است، مهمانی‌ها بیست و نه شب ادامه می‌یابد و اگر مردم مجبورند طی روز روزه بگیرند، فکر می‌کنند که شب‌ها باید توش و توان از دست رفته را باز یابند. همه افرادی که از تمکن کافی برخوردارند این شب‌ها را به سرور می‌گذرانند. ماه رمضان برای آنهایی که از عهده‌شان ساخته است و می‌توانند روزها به خواب و استراحت بپردازند زحمتی ندارد. کسانی که باید روز کار کنند رمضان را شاق و پرزحمت می‌یابند. روزه بر کودکان، ناتوانان جسمی و بیماران و مسافران واجب نیست، هر چند دو دسته اخیر در نخستین فرصت ممکن باید روزه قرض خود را ادا کنند.
 
 فصلی از سال که میان تابستان بیفتد کار بسیار سخت است، چه حتی نمی‌توان از طلوع صبح تا غروب جرعه‌ای آب نوشید. اغلب زنان در امر روزه بیش از حد مصر و کوشایند و به عنوان مسلمانان دی‌دار و پارسا، با رعایت موازین این واجب، امید پاداش دارند. در احادیث و روایات آمده است: «کسی که در ماه مبارک رمضان روزه بگیرد و این واجب را به خاطر ایمان به خداوند و اطاعت امر او به جا آورد، تمام گناهان او بخشیده می‌شود.» و روایت است که با فرا رسیدن ماه رمضان درهای بهشت گشوده، درهای جهنم بسته، و شیاطین به زنجیر کشیده می‌شوند.»
 
عید فطر؛ جشن روزه‌داران
 
پس از ماه رمضان ماه شوال فرا می‌رسد که نخستین روز آن «عید فطر»، یا عید روزه گشایی، و یا روز پرداخت فطریه و خیرات است. پس از پرداخت فطریه مردم برای برپایی نماز عید فطر، عموما به فضای بازی در خارج از شهر می‌روند. پس از برگزاری نماز به خانه‌ها بازمی‌گردند و خاصه زنان به مهمانی رفتن و جشن و شادمانی و داد و گرفت هدیه می‌پردازند.»