به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) مجموعه «راهنمای اندیشه‌ورزان» براساس «مفهوم‌ها و ابزارهای تفکر نقادانه» نوشته شده است. تفکر نقادانه دانشی است با هدف افزایش توانایی ما در اندیشیدن، استدلال کردن، و نقد کردن. اما تفکر نقادانه چه فرقی با دانش‌های دیگر دارد؟ تمرکز بیشتر دانش‌ها بر اصلاح یا ارتقای «اندیشه»های ماست، اما تفکر نقادانه این‌گونه نیست. تفکر نقادانه بیش از آنکه به اندیشه‌ها بپردازد به «اندیشیدن» می‌پردازد و سعی می‌کند کیفیت اندیشیدن ما را ارتقا ببخشد. ناگفته پیداست که ارتقای کیفیت «اندیشیدن» بر «اندیشه»های ما در همه زمینه‌ها تأثیر می‌گذارد.

این مجموعه، چنان‌که از نامش پیداست، برای همه اندیشه‌ورزان نوشته شده است؛ هم برای کسانی است که به کارهای فکریِ حرفه‌ای (مثل پژوهش و تدریس و تحصیل) مشغول‌اند، هم برای کسانی که می‌خواهند بهتر بیندیشند تا در زندگی روزمره‌شان بهتر تصمیم بگیرند و کمتر خطا کنند. عنوان‌‌های کتاب‌ها نشان‌دهنده همین موضوع است: مغالطه‌ها، مفهوم‌ها و ابزارهای تفکر نقادانه، هنرِ پرسیدن، تفکر نقادانه و خلاقانه، تحلیل اندیشه و تفکر علمی، چگونگی یادگیری و تحقیق در یک رشته علمی، چگونه یک پاراگراف را بنویسم و چگونه یک پاراگراف را بخوانیم.

برای موفقیت در هر شاخه از دانش (فلسفه، پزشکی، مهندسی، روان‌شناسی، و ...) ضروری است که توانایی خوب پرسیدن را در خود ایجاد کنیم. برای این کار چاره‌ای نداریم جز اینکه قابلیت تحلیل و نقد و ارزیابی دیدگاه‌های گوناگون را در خود پرورش دهیم. باید در تشخیص مغالطه‌ها ورزیده شویم تا اسیرِ آنها نشویم؛ باید بیاموزیم که چگونه بخوانیم، و راه و روش نوشتن را هم یاد بگیریم تا نوشته‌هایمان منسجم و قوی باشند. 

روشن است که پروراندن این مهارت‌ها و آشنایی با چنین موضوعاتی سطح اندیشیدن ما را نه فقط در کارهای علمی، بلکه در زندگی روزمره و حرفه‌ای افزایش می‌دهد. تمرکز همه کتاب‌های مجموعه (به‌جز یک عنوان تخصصی، و دو یا سه‌عنوان که مخصوص معلمان و استادان است) بر چنین مباحثی است.

کتاب کوچک «مفهوم‌ها و ابزارهای تفکر نقادانه» مبنای همه کتاب‌های دیگر مجموعه است. البته، از آنجا که قرار است هرکدام از کتاب‌ها به صورت مستقل قابل استفاده باشند، بیشتر مطلب‌های این کتاب در کتاب‌های دیگرِ مجموعه تکرار شده‌اند؛ با این حال، بهتر است خواندن مفهوم‌ها و ابزارهای تفکر نقادانه در اولویت قرار گیرد. کتاب‌های زیر نیز محوری‌اند و بهتر است پیش از کتاب‌های دیگرِ مجموعه خوانده شوند: سنجه‌های تفکر نقّادانه، تحلیل اندیشه و تفکر علمی، و هنر پرسیدن.

این مجموعه سه جلدی که به همت انتشارات فرهنگ نشر نو، به چاپ رسیده است، توسط ریچارد پُل و لیندا اِلدر نگاشته شده و مهدی خسروانی آن را ترجمه کرده است.

چگونه سوگیری و تبلیغات را در رسانه‌ها تشخیص دهیم
در بخشی از این کتاب می‌خوانیم: «آیا رسانه مستقل وجود دارد؟ ظاهرا پاسخ این پرسش‌های منفی است. رسانه‌ها حتی اگر بر فرض محال از صاحبانشان و از حکومت‌ها تاثیر نپذیرند از فرهنگ و نظرگاه مخاطبانشان تاثیر می‌پذیرند. پوشش خبری غالب در یک جامعه بر اساس اصل‌های زیر عمل می‌کند: «ماجرا از نظرگاه ما و جامعه ما چنین به نظر می‌رسد، بنابراین ماجرا چنین است»، «این واقعیت‌ها باورهای ما را تایید می‌کنند، بنابراین این‌ها مهمترین واقعیت‌ها هستند»، «این کشورها با ما دوست نیستند بنابراین این کشورها شایسته انتقادند»، «این گزارش‌ها بیشترین جذابیت یا هیجان را برای خوانندگان ما دارند» بنابراین اینها مهمترین گزارش‌های خبر‌ی‌اند. کسانی که خبرها را نقادانه دنبال می‌کنند تک تک این اصل‌ها را معکوس می‌کنند. کتاب حاضر نحوه انجام این کار را توضیح می‌دهد و بنابراین تاثیر سوگیری و تبلیغات بر اندیشیدن افراد را کاهش می‌دهد.

کتاب «چگونه سوگیری و تبلیغات را در رسانه‌ها تشخیص دهیم» با شمارگان هزار و 100 نسخه در 133 صفحه به بهای 11 هزار تومان منتشر شده است.

ماهیت و کارکردهای تفکر نقادانه و خلاقانه

افراد کم‌اطلاع غالباً تصور می‌کنند که تفکر خلاقانه و سنجش‌گرانه‌اندیشی (تفکر نقادانه) با یکدیگر تضاد دارند؛ تصور می‌کنند که اولی مبتنی بر نیروهای غیرعقلانی یا ناخودآگاه است و دومی مبتنی بر فرایندهای عقلانی و خودآگاه؛ اولی چیزی است که نمی‌توان آن را هدایت کرد و آموزش داد و دومی هدایت‌پذیر و آموزش‌پذیر است. نمی‌توان گفت که این دیدگاه کاملاً غلط است، اما بهره بسیار اندکی از حقیقت دارد. حقیقت نهفته در این دیدگاه این است که هیچ شیوه شناخته‌شده‌ای برای ایجاد نبوغ خلاقانه در دانشجویان وجود ندارد؛ هیچ روشی وجود ندارد که، با استفاده از آن، کار کنیم که دانشجویان به اندیشه‌های نو و مبتکرانه نائل آیند.

جنبه خلاقانه تفکر دارای سویه‌هایی است که ما قادر به فهم کاملِ آنها نیستیم. همین سخن درباره صورت‌های مختلف جنبه سنجش‌گرایانه تفکر نیز صادق است. با این حال، راه‌هایی برای آموزشِ همزمان تفکر سنجش‌گرانه و تفکر خلاقانه وجود دارد. برای انجام این کار، باید بر این اصطلاحات و کاربرد آنها در موقعیت‌های علمی و روزمره تمرکز کنیم، معنای محوری آنها را در نظر داشته باشیم، و سعی کنیم از همپوشانی‌هایشان و تأثیر متقابل این دو بر یکدیگر سر در بیاوریم. وقتی تفکر سنجش‌گرای و خلاقانه را به‌صورتِ درست و عمیق بفهمیم، در می‌یابیم که این دو جدایی‌ناپذیر، به‌هم پیوسته، و یکپارچه‌اند.

در این میان، تفکر خلاقانه بیش از تفکر نقادانه رازآلود شده است؛ بنابراین، راززدایی از تفکر خلاقانه و ارائه تصویری واقع‌بینانه از آن ضروری‌تر است. به همین دلیل، در این کتاب، علاوه بر آنکه تفکر خلاقانه را در بالاترین سطح آن (آثارِ افراد نابغه) بررسی می‌کنیم، به پیش پا افتاده‌ترین و معمولی‌ترین جلوه‌های آن (یعنی جلوه‌های آن در اندیشه‌ها و دریافت‌های روزمره) نیز توجه می‌کنیم. این کتاب نیز در 112 صفحه به بهای 9 هزار تومان در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفته است.

مفهوم‌ها و ابزارهای تفکر نقادانه
 
کتابی که منتشر شده بر مفهوم‌ها و ابزارهای اصلیِ سنجش‌گرانه‌اندیشی (تفکر نقادانه) تمرکز می‌کند. این کتاب حاوی برداشتی از سنجش‌گرانه‌اندیشی است که نوعی توافق عمومی بر سر آن وجود دارد؛ از این جهت، به کار استادان می‌آید. برای دانشجویان نیز، یک کتاب تکمیلیِ سنجش‌گرانه‌اندیشی در کنار همه کتاب‌های درسی دیگر و برای همه درس‌هاست. استادان می‌توانند از آن در طراحی برنامه آموزشی، تکلیف‌های درسی، و آزمون‌ها برای هر موضوعی استفاده کنند. دانشجویان می‌توانند از آن برای ارتقای یادگیری خود در هر زمینه‌ای استفاده کنند.

مهارت‌هایی که در این کتاب مطرح شده‌اند در مورد هر موضوعی به کار می‌آیند. برای مثال، کسانی که در سنجش‌گرانه‌اندیشی مهارت پیدا می‌کنند غایت و هدفشان، و پرسشی که می‌خواهند بدان بپردازند، را به طور واضح مشخص می‌کنند. آنها درباره اطلاعات، نتیجه‌گیری‌ها، و نظرگاه‌ها سؤال می‌کنند و، در صورت لزوم، در آنها تردیدافکنی می‌کنند. همچنین سعی می‌کنند واضح، درست، و دقیق، بیندیشند و از توجه به مطالبی که مناسبت ندارند بپرهیزند. آنها می‌کوشند تا به عمق موضوع‌ها و مسئله‌ها را پیدا کنند و در اندیشیدنشان منطق و انصاف را رعایت کنند. افراد سنجش‌گرانه‌اندیش این مهارت‌ها را در خواندن و نوشتن، و نیز در صحبت‌کردن و نشیدن، به کار می‌بندد. آنها از این مهارت‌ها هم در زندگی شخصی‌‌شان استفاده می‌کنند، هم در زندگی حرفه‌ای؛ در تاریخ، علم، ریاضیات، فلسفه، و نیز در هنر.

در بخشی از این کتاب می‌خوانیم: «اگر در چند درس از این کتاب به‌عنوان مکمل کتاب‌های درسی‌تان استفاده کنید به‌تدریج متوجه خواهید شد که سنجش‌گرانه‌اندیشی به یادگیری شما در همه حوزه‌ها کمک می‌کنند و اگر استادانتان شما را با نمونه‌هایی از کاربرد موضوع درس در زندگی روزمره آشنا کنند، خواهید دید که آموزش و پرورش در واقع ابزاری برا ارتقای کیفیتِ زندگی است.

دانشجویانی که از این کتاب استفاده می‌کنند عادت کنند که آن را در همه کلاس‌ها همراه داشته باشند. به هنگام کارهای تحلیلی و ترکیبی روی مطالبی که یاد می‌گیرید، به‌طور مراتب از آن استفاده کنید. درونی‌سازیِ اصل‌های معرفی شده در کتاب را هدفِ خودتان قرار دهید، تا اینکه کاربرد آنها به طبیعت ثانوی شما تبدیل شود: به کاربردشان عادت کنید. این کتاب قرار است هم برای استادان، هم برای دانشجویان، و هم برای برنامه‌‌ آموزشی مفید باشد.»

کتاب «مفهوم‌ها و ابزارهای تفکر نقادانه» در 96 صفحه به بهای 8 هزار تومان روانه بازار نشر شده است.