خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا): «مبانی آفرینش ملودی در آهنگ‌سازی» را شاید بتوان در عرصه موسیقی، اثری مستقل و متمایز دانست چون در کشورهایی که در جغرافیایی نزدیک به ایران هستند، به‌طور کل منابع مکتوب چندانی را نمی‌توان درباره موسیقی یافت و کتاب‌هایی که در کشورهای غربی تا امروز درباره موسیقی نوشته شده، با تمرکز بر روی چهار موضوع فرم، هارمونی، کنترپوان و ارکستراسیون به نگارش درآمده اند. ملودی یکی از عناصر مورد توجه در فرهنگ موسیقایی ایرانیان، عرب، هندیان و ترکان بوده و همچنان هم است.

محمدرضا آزاده‌فر استاد دانشگاه هنر در تهران و پژوهشگر و محقق موسیقی درباره کتاب مبانی آفرینش ملودی در آهنگ‌سازی، با «ایبنا» گفت‌و‌گو کرده و به توضیح درباره این اثر پرداخته است.

آزاده‌فر با اشاره به اینکه هفته آینده کتاب «مبانی آفرینش ملودی در آهنگسازی» را رونمایی خواهد کرد، گفت: آیین رونمایی این کتاب، شنبه 9 اردیبهشت ساعت 18:30 با حضور نادر مشایخی و تنی چند از آهنگسازان و موسیقیدانان برجسته کشور در فرهنگسرای ارسباران برگزار می‌شود.

وی با اشاره به پیشینه کهن هنر در سرزمین ایران، در آغاز این گفت‌و‌گو به ضعف منابع مکتوب درباره هنر در ایران اشاره کرد و گفت: هرچند هنرمندی و هنرپروری را در تاریخ ایران به‌عنوان ویژگی بارز مردمان در این سرزمین آورده‌اند، کتاب‌هایی که با هدف آموزش فنون در گونه‌های مختلف هنری در ایران از گذشته تا امروز نوشته شده‌ است، چندان قابل‌ توجه نیست. هنر موسیقی را یکی از قدیمی‌ترین گونه‌های هنری در دنیا و از اختراعات تمدن بزرگ ایران برشمرده‌اند با این‌ حال کتاب‌هایی که در آن بتوان شیوه‌ها و فنون مختلف برای آهنگسازی را سراغ گرفت، کم‌شمارند. بیشتر آنچه امروز در کشور ما در زمینه آهنگسازی وجود دارد، ترجمه نوشته‌های متفکران غربی در عرصه موسیقی است.

وی افزود: البته نباید فراموش کرد که خاستگاه موضوعاتی همچون فرم، هارمونی، کنترپوان و ارکستراسیون متعلق به تمدن غرب بوده است، بنابراین وجود کتاب‌هایی در این زمینه در کشورهای غربی نباید باعث تعجب شود. ماجرای ملودی اما با دیگر موارد موجود در عرصه موسیقی تفاوت‌های زیادی دارد. با نگاهی به کتاب‌های موسیقی به زبان‌های انگلیسی، آلمانی و فرانسوی می‌توان دریافت کمتر کتاب مستقلی در مورد ملودی در آهنگسازی نوشته شده و ملودی بیشتر در بخش دوم اهمیت قرار داشته و به آن در حاشیه چهار مبحث فرم، هارمونی، کنترپوان و ارکستراسیون توجه شده است.

این استاد دانشگاه با اشاره به تفاوت‌های بنیادینی که میان فرهنگ موسیقایی مغرب‌زمین و مردمان ساکن در شرق دنیا وجود دارد، گفت: توجه فرهنگ‌های موسیقایی ایرانی، هندی، ترکی و عربی در قیاس با فرهنگ‌های غربی به پدیده‌ها و عناصر سازنده هنر موسیقی تفاوت‌های زیادی با یکدیگر دارند.

آزاده فر درباره جایگاه کتاب«مبانی آفرینش ملودی در آهنگسازی» در میان آثار هنری و تأثیری که می‌تواند در عرصه آهنگسازی داشته باشد، گفت: این کتاب بر اساس ضرورت پرداختن به ملودی به‌عنوان مهم‌ترین عنصر سازنده موسیقی نزد ساکنان فرهنگ‌های ایرانی، هندی، ترکی و عربی نوشته شده است. شاید این نکته برای علاقه‌مندان به کتاب‌های هنری به‌ویژه هنر موسیقی در ایران جالب باشد که این کتاب اثری همه‌جانبه درباره موضوع ملودی در آهنگ‌سازی است که در نوع خود مستقل و منحصر به فرد است.

نویسنده کتاب موسیقی در فلسفه و عرفان، ادامه داد: معمولاً برای یک آهنگساز جوان در ابتدای راه، مشکل است که ایده‌های موسیقایی‌ به روی کاغذ یا سازش جریان پیدا کند. آهنگساز احتیاج به ابزاری برای شروع جریان آفرینش دارد تا با بهره‌گیری از آن بتواند عوامل تشکیل‌دهنده یک اثر را بهره‌برداری و آن‌ها را کنترل کند.
 
آزاده‌فر با بیان اینکه استفاده مستمر از کتاب‌های موسیقی آهنگسازان جوان را در نهایت مصمم‌تر می‌کند، افزود: بهره‌گیری از نتایج مطالعات علمی نشان می‌دهد، قوه آفرینش این امکان را دارد تا از سوی محرک‌های مختلف تحریک شود و به ثمر بنشیند. وجود منابع متعدد در زمینه آفرینش هنری به‌خصوص در رشته موسیقی به همین دلیل است. البته ممکن است در آغاز راه استفاده از این کتاب‌ها برای جوانانی که به‌تازگی وارد این عرصه شده‌اند کمی مشکل به نظر بیاید و خستگی ایجاد کند اما بهره‌گیری از این آثار به‌صورت مستمر (استفاده از اصول و راهکارها و انجام تمرین‌های آن) در ادامه باعث رسیدن به نتایجی خواهد شد که آهنگساز جوان را در این راه مصمم می‌کند.

عضو هیئت علمی دانشکده موسیقی دانشگاه هنر تهران با تاکید بر اینکه هنرجویان مستعد و توانمند در کشور زیاد هستند، گفت:  برخلاف تصور عمومی، تعداد کسانی که از قوه خلق ملودی‌های ناب برخوردار هستند، بسیار بیشتر از آن چیزی است که تصور می‌شود. متأسفانه وجود این قریحه در اغلب انسان‌ها برای همیشه نهفته می‌ماند. بیشتر هنرجویان جوانی که در عرصه آهنگسازی فعالیت می‌کنند، معمولا می‌خواهند به هر شکلی که شده آثارشان را حتی اگر کیفیت پایینی داشته باشد، در اولین فرصت روانه بازار کنند. همین نگاه باعث می‌شود که پیشرفت قوای ذهنی آنان تحت تأثیر قرار بگیرد.
 
آزاده‌فر درباره دوره زمانی که برای نگارش کتاب «مبانی آفرینش ملودی در آهنگسازی» صرف کرده است، اظهار کرد:  هفت سال زمان برد تا کتابی که امروز پیش روی شماست به پایان برسد. در این مدت، نشر مرکز توجه شایانی به خرج داد تا چاپ اثر به‌ویژه در بخش نُت‌نگاری سطح کیفی بالایی داشته باشد.

این استاد دانشگاه در پاسخ به این سوال که کتاب «مبانی آفرینش ملودی در آهنگسازی» بیشترین اثرگذاری را روی کدام گروه از مخاطبان دارد، گفت:  هرقدر اطلاعات قبلی افراد درباره اصول پایه‌ای و بنیادی موسیقی بیشتر باشد از مطالعه کتاب استفاده بیشتری خواهند برد. شناخت مدها، فواصل، کلیدها و ارتباطشان باهم، انتقال فواصل و ریتم، کادنس، مدلاسیون، آشنایی با ریتم، متر، تمپو و عوامل دیگری که به مبحث زمان در موسیقی وابسته هستند، می‌توانند به بهره‌برداری بیشتر خوانندگان از این کتاب کمک کند.  هارمونی، کنترپوان، فرم، سازشناسی، اصول ساز بندی ارکستر برای آهنگسازان به‌طور عام و دو موضوع ساختار ریتم در موسیقی ایرانی و ساختار ملودی در موسیقی ایرانی که من برای هریک از آن‌ها کتابی جداگانه نوشته‌ام، باید همزمان یا پس از مطالعه کتاب «مبانی آفرینش ملودی در آهنگسازی» مطالعه شود.

آزاده‌فر با نام بردن از مباحثی که در این کتاب به آن‌ها اشاره شده است، افزود: ساختمان ملودی، ملودی ازدیدگاه شنونده، بسط و گسترش، ملودی و کلام، ملودی در ترکیب، ملودی و فُرم، منابع الهام ملودی و  شیوۀ کار آهنگسازان، فصل‌های هشت‌گانه این کتاب هستند.

معرفی کوتاه از کتاب «مبانی آفرینش ملودی در آهنگ‌سازی»

در فصل اول کتاب که «ساختمان ملودی» نام دارد، ملودی از جنبه‌های مختلف تشریح شده است. تعریف و خاستگاه ملودی، بنیان‌های ساختاری ملودی، فواصل مورداستفاده در ملودی، چارچوب تُنالیته و گستره صوتی، دستورالعمل‌های اجرایی در طراحی فواصل مورداستفاده در ملودی، نمای حرکت ملودی، شیوه‌های نمایش حرکت ملودی و عوامل مطالعه شده در شکل ملودی، نقش راستا و جهت در شمای کلی ملودیک، مقایسه عبارت بندی در موسیقی و زبان‌شناسی، ساختمان موتیفی یا غیرموتیفی ملودی، چگونگی بهره‌برداری از موتیف در ساختار ملودی، انواع ملودی از دیدگاه ساختاری، ملودی‌های رمانتیک، ملودی موسیقی قرن بیستم و بسیاری جزئیات دیگر درباره ملودی بررسی شده است.

در فصل دوم که «ملودی از دیدگاه شنونده» نام دارد، بعد از مقدمه، ادراک ارتفاع صوتی، ارتفاع نت وکرُما، تلقی شنونده از فواصل ملودیک، ادراک و دریافت ملودی بر اساس بنا شدن روی درجات مختلف گام، ثبت شکل کلی ملودی در ذهن، تغییر جهت پس از فواصل پرش دار، پیش‌یابی ملودیک، ساخت ملودیک بر اساس گفتار، بن‌مایه‌های ملودیک، گروه‌های صوتی و تقسیمات موسیقایی، شکل‌گیری گروه‌های صوتی در ذهن شنونده، تأثیر ادراک نوازنده در شکل‌گیری گروه‌های صوتی، عوامل ساختاری و غیرساختاری در گروه‌های ملودیک، نقش پیشینه فرهنگ شنیداری در ادراک عبارات و گروه‌های ملودیک، حافظه ملودیک شنونده، کارکرد ملودی برای شنونده، ملودی محرک، ملودی بیانی، ملودی توصیفی و ملودی موسیقایی توضیح داده شده است.
 
«بسط و گسترش» که نام فصل سوم کتاب مبانی آفرینش ملودی در آهنگ‌سازی است با اشاره به مقدمه‌ای درباره موضوع فصل، درباره موضوعاتی نظیر تکرار نت در ساختمان ملودیک، تکرار نت‌ها در ملودی‌های با تمپوی سنگین، تکرار ملودی، سؤال و جواب، آفرینش ملودی به‌وسیلۀ آکورد شکسته،  توسعه عبارات، کام و زبانه، پی‌آیند(سکانس)، انتقال، کشیدگی و فشردگی ریتمیک، جایگشت، تناسبات اعداد طلایی در آهنگسازی، اعداد فیبوناچی، تقسیم ملودی و... سخن گفته است.

در فصل چهارم کتاب «ملودی و کلام» نیز بعد از آوردن مقدمه‌ای درباره موضوعات مورد بحث در این فصل، مباحثی همچون بهره‌برداری از الگوی متشابه، هم‌نشینی و ترکیب، ترکیب عناصر ملودیک بر بنیان گفتار، ساختار ملودی‌های آوازی، ویژگی‌های ملودی‌های آوازی، راهنمایی‌هایی برای نوشتن خط اصلی ملودی و آواز در قطعات آوازی، برخی شیوه‌های رایج آوازی در غرب، شیوه تغزلی، شیوه گفتاواز، شیوه ملودراماتیک و دکلمه ریتمیک تبیین شده است.
 
«ملودی در ترکیب» که نام فصل پنجم کتاب است، ملودی در ترکیب سازها، صداهای منفرد، صداها در ترکیب عمودی (اختلاط)، صداها در ترکیب افقی (پیاپی) و طراحی هارمونی همراهی‌کننده ملودی آمده است.
 
فصل ششم مبانی آفرینش ملودی در آهنگ‌سازی که «ملودی و فُرم» نام دارد، به توضیح پیرامون فرم‌های قسمتی در مقابل فرم‌های متداوم، فرم‌های قسمتی، بازگشت و تکرار، جمع‌بندی و چکیده، باینری، ترنری، داکاپو،، فرم باینری، تِرنِری، فرم آریا داکاپو، جمع‌بندی و چکیده، فرم‌های قسمتی بزرگ، رندو، تم و واریاسیون، سونات، تجلی اولیه، گسترش، بازنمایی، فرم توسعه یافته سونات، جمع‌بندی و چکیده، فرم‌های متداوم و پیوسته، فرم‌های تقلیدی، کانن، راند، کانن آینه‌ای، فرم‌های دیگر کانن، جمع‌بندی و چکیده، چگونه یک راند بنویسیم؟، فوگ، سوژه، جواب، کنتر سوژه، اپیزود، بدنه فوگ، تجزیه‌وتحلیل یک نمونه عینی فوگ و جمع‌بندی وچکیده اختصاص دارد.

فصل هفتم کتاب با نام «منابع الهام ملودی» مباحثی همچون استفاده از محیط، بهره موسیقایی، یافتن ملودی بر روی ساز و  جمع‌بندی و چکیده را در خود جای داده و فصل پایانی کتابِ مبانی آفرینش ملودی در آهنگ‌سازی مباحث جذابی را در خود جای داده که به‌احتمال بیشتر کسانی که باهدف آموختن مبانی برای کار آهنگسازی مشغول خواندن این اثر شده‌اند، از آغاز منتظر فرارسیدن نوبت چنین موضوعاتی بوده‌اند. شیوه کار آهنگسازان، بررسی علمی سطوح بالای اجرا در گزارش اریکسون، تجربه؛ ضرورت بنیادین تکوین توانایی حرفه‌ای، برای پیشرفت‌های بزرگ تنها کسب تجربه کافی نیست، آیا وجوهی از توانایی‌های حرفه‌ای از قبیل خلاقیت وجود دارد که قابل تربیت نباشند؟، دستاورد نهایی حرفه‌ای‌ها معمولاً ابداعاتی خلاق ورای آثار گذشته است، جمع‌بندی دیدگاه‌های اریکسون، مطالعه موردی شیوه کار آهنگسازانی نظیر شومان، هایدن، شوبرت، بتهوون، موتزارت، بهره‌گیری از روش آهنگسازان معاصر و گزارش پروژه بِنِت، اولین آهنگسازی، پیشرفت در آهنگسازی، مراحل آهنگسازی، زمان مناسب برای آهنگسازی، انتخاب راهکار مناسب و اشتباهات معمول آهنگسازان تازه‌کار موضوع‌هایی است که در فصل پایانی این کتاب آمده است.

کتاب «مبانی آفرینش ملودی در آهنگ‌سازی» نوشته  م‍ح‍م‍درض‍ا آزاده‌ف‍ر با 344 صفحه و هزار و 200 نسخه به بهای 34 هزار تومان، اسفند 1395 از سوی نشر مرکز روانه بازار کتاب شده است.
‏